Normurodova m. A

Taktil analizatorlari.

Sezgi a’zolariga tananing barcha sohasida joylashgan retseptorlar va muskullar, qon tomirlar devoridagi retseptorlar va boshqalar kiradi. Analizatorlarning miya po’stlog’idagi qismi shikastlansa yoki olib tashlansa, ta’sir murakkab analiz va sintez qilinmaydi. Masalan, miya po’stlog’idagi eshitish analizatorlari joylashgan chekka qismi olib tashlansa, ta’sirning nozik tabaqalanishi yo’qoladi.

Asab tizimining faoliyati uchun tashqi mo’hit omillari va boshqa ta’sirotchilar doimiy ravishda butun organizmga ta’sir qilib turishi kerak. Ko’pgina sezgi organlarining shikastlanishi natijasida ta’sirning ular orqali bosh miyaga yetarli kelmasligi tufayli odam aktiv faoliyatini
yo’qotadi, doimo uxlaydi, bunday odmani saqlanib qolgan sezgi organlariga ta’sir etish bilangina uyg’otish mumkin. Tekshirishlardan ma’lum bo’lishicha, sensor ta’sirotning yo’qolishi diqqatni to’plash, mantiqiy fikrlash, aqliy mehnat qilish xususiyatlariga salbiy ta’sir etadi. Sezgi a’zolari orqali ta’sirni tashqi muhitdan, ichki organlardan retseptorlar bo’ylab qabul qilinishi tufayli organizmning tashqi va ichki muhiti haqidagi ma’lumotlar bosh miyaga yetib boradi.
Axborotning retseptorlardan bosh miyaga borishi natijasida organizm o’z-o’zini boshqaradi. Masalan, qonning tarkibi o’zgarsa, shunga yarasha qon tomirlar devorida qo’zg’alish, tormozlanish vujudga keladi.
Organizmning sensor tizimlari yoki analizatorlariga ko’rish, eshitish, vestibulyar apparat, ta’m bilish, hidlash, teri va ichki organlarda sodir bo’ladigan o’zgarishlarni qabul qiladigan interoretseptorlar yoki visseral sensor tizimlar kiradi.

2. Ta’m bilish analizatori

Og’iz bo’shlig’i shilliq qavatining epiteliyasida yumaloq yoki oval shaklidagi ta’m bilish piyozchalari joylashgan. Har bir piyozchada 2-6 ta ta’m bilish hujayralari bo’ladi. Katta odamda piyozchalarning umumiy soni 9 mingtagacha yetadi. Ular tilning shilliq qavatidagi so’rg’ichlarda joylashgan. Tilning uchida 150-200 ta zamburug’simon ta’m bilish piyozchalari, asosida esa bargsimon piyozchalar bor. Bundan tashqari, ta’m bilish piyozchalari yumshoq tanglay yuzasida, yutqinning orqa devorida va hiqildoq ustida juda siyrak joylashgan. Har bir ta’m bilish piyozchalaridagi 2-3 ta nerv tolalaridan markazga intiluvchi impulslar o’tadi.

Tilda shirin, achchiq, nordon va sho’rni sezuvchi ta’m bilish retseptorlari joylashgan. Shiringa tilning uchi, achiqqa asosi, nordonga ikki yon qismi, sho’rga esa tilning uchi va asosi sezgir bo’ladi. Moddalarning ta’mi ular suvda yoki so’lakda erigan holda qabul qilinganda yaxshi seziladi. Nordon reflektor ravishda yurak qisqarishini tezlatadi, qon tomirlar devorini toraytiradi, teri haroratini pasaytiradi. Shirinlik tomirlarni reflektor ravishda kengaytiradi, oyoq qon tomirlarining qonga to’lishini yaxshilaydi, miyaning ichki bosimini kamaytiradi va tana haroratini oshiradi. Yangi tug’ilgan bola hayotining birinchi soati va birinchi kunidagi nordon, achchiq, sho’r va shirin ta’sirga javob reaksiyasi ta’sirlovchining tabiatiga mos kelmaydi. 8-10 kundan boshlab shirinlikka adekvat reaksiya paydo bo’la boshlaydi.
Bir yoshdan to 6 yoshgacha ta’m bilish reseptorlarining sezuvchanligi ortib boradi. Maktab yoshidagi bolalarning ta’m bilishi katta odamlarning ta’m bilishidan uncha farq qilmaydi. Keksalarda ta’m bilish sezgisi kamayadi.

3.