Новда ва поя

II BOB NOVDA TUZILISHI VA HAYOTCHANLIGIGA ASOSAN O‘SIMLIKLARNING VEGETATIV ORGAILARINI KLASSIFIKATSIYALASH
2.1 Poyaning hayot kechirish davriga qarab turlari
Barcha gulli o‘simliklarning novdalari shakl tuzili-shi va hayotchashshgiga qarab daraxt, buta, chala buta va o‘t o‘simliklarga bo‘linadi.
Daraxg — ko‘p yillik o‘simlik bo‘lib, hayotining butun davomida yaxshi rivojlangan tanaga ega. Tana bo‘yiga va eniga o‘sadi. Tananing shoxlanishi akroton, (yunon. ak-ros — uch; genos — hosil bo‘lish) hayotchanligi esa bir necha o‘n yildan, yuz yilgacha va ba’zan ming yilgacha bo‘lishi mumkik. Dunyoda eng ko‘p yashaydigan daraxt sekvoyya yoki mamont daraxtidir. Bu daraxtning vatani Shimoliy Ame-rikadagi Koliforniya yarim oroli. U yerdagi ba’zi ma-mont daraxtlarining yoshi ming yilga tengligi aniqlan-gan. Afrika hamda Hindistonning tropik o‘rmonlarida o‘suvchi baobab daraxxi ham shular jumlasidandir.
Yer yuzida o‘sadigan eng baland daraxtlar ekvator atro-fidagi tropik o‘rmonlarda uchraydi. Bu daraxtlarning uzunligi 50—80 m va ba’zan undan ham uzun bo‘ladi. Masa-lan, Avstraliya mintaqasining o‘rmonlarida o‘sadigan ev-kaliptlarning uzunligi 150 m ga yetadi.
Daraxtlar o‘sish xususiyatiga binoan har xil: tik poyali (qarag‘ay, terak, zarang va boshqalar), daraxtsimon liana (ispan. lian — chirmashmoq) shaklida bo‘ladi. Liana shaklidagi daraxtlar faqatgina tropik va sernam subtro-pik o‘rmonlarida uchraydi. O‘rta Osiyoda o‘sadigan tok (uShz) daraxtsimon lianalarga kiradi.
Tik poyali daraxtlar shox-shabbali bo‘lib, tashqi qiyofa-si har xil: sada, piramida shakli shabba (masalan, tuya, archa, terak), yoyiq shabba (baqaterak, yong‘oq, tut, chinor va boshqalar).
Yopiq shabbali daraxtlar Afrika va Avstraliya savan-nalarida (yakka hodda o‘suvchi katga-kichik daraxtlar) ko‘proq uchraydi. U yerlarda nam ozroq, yorug‘lik ko‘p bo‘ladi. Shu sababli u yerda o‘sadigan daraxtlarning shox-shabbasi ko‘p (masalan, soyabonsimon akatsiya — 57-rasm). Avstraliya va Meksika savannalarida o‘sadigan braxixiton degan daraxt-ning bo‘yi past bo‘lib, poyasi xuddi bochkaga o‘xshashdir (58-rasm).
Umuman, ekvatordan uzoqlashgan sari issiq va sovuq iqyaimli o‘rmonlarda o‘sadigan tik poyali va yoyiq shox-shabbali daraxtlarning bo‘yi past bo‘ladi. O‘rta Osiyo tog‘-larida o‘sadigan turkiston archasi va pista past bo‘ladi, yoyiq shox-shabbali daraxtlarga misol bo‘ladi.

1-rasm. Soyabonsimon daraxt.

Braxixiton daraxti.
Daraxtsimon lianalar tropik o‘rmonlarda o‘sadi. Ma-salan, Osiyo tropik o‘rmonlarida o‘sadigan rotang palma-sining poyasi 2—4 sm bo‘lib, uzunligi 300 m dan ham or-tiqroqdir. Ular yorug‘liqqa intilib, bir daraxtdan ik-kinchisiga ilmoqlari — gajaklari yordamida yopishib o‘sadi.
Butalar — bo‘yi 2—3 m dan oshmaydigan, tana va shox-chalari yog‘ochlangan ko‘p yillik sershox o‘simlik. Birinchi asosiy novdaning ildiz bo‘yinchasidagi uxlovchi kurtak-laridan yosh novdalar juda tez o‘sib bir nechta tanani hosil qiladi. Shu xususiyati bilan ular daraxtlardan farq qila-di. Butalarning hayotchanligi har xil, ular juda ko‘p yil-lar davomida o‘sishi mumkin. Lekin har bir tananing o‘rtacha yoshi 20—40 yildan oshmaydi (zirk, uchqat, bodom, anor va boshqalar).
Butalar yer kurrasining deyarli hamma qitalaridagi o‘rmonlarda, maxsus butazorlarda ham o‘sishi mumkin. Ma-salan, tundra, Kavkaz va O‘rta Osiyo tog‘larida, cho‘l va daryo bo‘ylarida (rododendron, olxo‘ri, jiyda, na’matak, jin-gil va boshqalar).
Butacha yoki chala butacha. Butachalarning bo‘yi 50—70 sm dan oshmaydi. Ularda barcha novda va shoxchalarning past-ki qismi yog‘ochlangan, ustki qismi esa yog‘ochlanmagan bo‘la-di. Shuning uchun ularni qishda sovuq uradi. Butachalar ildizpoyali (yer ostki tanali) oligotrof (yunon. oli-g o s — oz, kam; tr o f ye — oziqlanishi), ya’ni ularning o‘sa-digan muhitida oziq moddalar kam bo‘lganligi sababli o‘simliklar bu, oziq moddalarni kam talab etadi. Ular ko‘pincha O‘rta Osiyoning sho‘r, taqir, qumli cho‘llarida, adir va tog‘ mintaqalarida o‘sadi (masalan, cho‘l shuvoqlari, izen, astragal, lagoxilus).
O‘t o‘simliklar deb bir o‘suv davrida yer ustki (o‘suv, generativ novdalari va barglari) qismlari, qishda bu-tunlay qurib qoladi1~an o‘simliklarga aytiladi. O‘t o‘sim-liklar hayotchanligiga qarab ko‘pyillik, ikki yillik va bir yilliklarga bo‘linadi.
2.2 Novdaning shakl o`zgarishi
Ko‘pyillik o‘tlarning yer ustki qismi vegetatsiya oxi-rida qurib, o‘sish kurtaklari tuproq ostida qishlaydi. Ular yer ostidagi tanalarining o‘sish xususiyatlariga qarab ildizpoyali, o‘qpoyali yoki kaudeks (lot. kaudeks — tana), poya tugunakli, piyozboshli va boshqa shakllarda bo‘lishi mumkin.
Kaudeks yoki ildizpoya deb, poyaning yer ostida turadi-gan, tashqi ko‘rinishi jihatidan ildizdan farq qiladi-gan, yo‘g‘onlashib qalin va zich barg qoldiqlari orasida qishlovchi kurtaklar joylashgan qismiga aytiladi. Ko‘pyillik o‘tlarning aksariyatida kaudeks bor. Kaudeks uzun (cho‘l shuvoqlari, lagoxilus, qiyoqo‘tlar va boshqalar), kalta yoki yo‘g‘on (otquloq, navro‘zgul, gulsapsar va boshqa-lar) ba’zan gorizontal yoki yoyiq joylashgan. Ular kelib chiqishi jihatidan epigeogen (yunon. e p i — ustida, yuza-sida, geo — yer; genezis — chiqib kelish)dir.
Novdaning‘ yer ostki qismi qisqa bo‘g‘imli bo‘lib, may-da qipiqchali (qo‘ng‘ir yoki och rangli) bargchalar bilan qop-langan. Ular barvaqt tushib ketadi va o‘rnida kichik chok-lar qoldiradi (10-rasm).
Kaudeks yoki iddizpoyalar har yili bahorda uchki yoki qo‘ltiq kurtagidan, ko‘pincha ikkala kurtakdan ham bitta yoki bir nechta novdalar chiqaradi. Novdalar monopodial bo‘lib, gul va urug‘ hosil qilgandan so‘ng quriydi. Ular oldingi vegetatsiya davrining kuzidayoq yuzaga keladi. Odat-da, ildizpoyalar (ka-udeks)da qo‘shimcha ildizlar hosil bo‘la-di, ular yer ostki ta-naning hamma tomo-nidan o‘sib chiqadi.
Ildizpoyali o‘simliklar qarisa, uning qarigan qism-lari asta-sekin nobud bo‘lib ketadi. Lekin, ba’zi uzun ildizpoyali (lagoxilus, cho‘l shuvokdari va boshqalar) o‘sim-liklarning yo‘g‘onlashgan kaudeks qksmi bir qancha bo‘laklarga ajraladi va yangi mustaqil o‘simlikni hosil qiladi. Bu hodisaga partikulyatsiya (lot. partikula-ris — alohida, parcha, ayrim) deb ataladi (11-rasm). Il-dizpoyalari ko‘ndalang (gorizontal) holatda sudralib o‘sa-digan o‘simliklar (bug‘doyiq, ajriq, g‘umay va boshqalar) tarmoklanib juda ko‘p yer ostki novdalar chiqarib shu nov-dalardan vegetativ ko‘payib, kagta maydonlarni ishg‘ol eta-di va ekiklarga zarar yetkazadi.
Yer ustki tananing qurib qolishi natijasida xuddi "to‘ngakka" o‘xshab do‘ppayib turadigan va qo‘shimcha ildiz-lar chiqarib tuproqqa zich joylashib, chim hosil qiladi-gan qo‘pyillik o‘t o‘simliklarga kalta ildizpoyali yoki yer ostki tanali o‘simliklar deb ataladi. Masalan, qumli cho‘llarda o‘suvchi ilaak (Sagex ruyaoShez), adirda o‘suvchi rang 10-rasm. Yer osti novdalarda barg choklarini hosil bo‘lishi: roz — to‘pbargnovda;
sv — tul; lr — ildizpoyada barg choklarining ko‘rinishi.
Piyozbosh. Ko‘pyillik, novdasi rivojlanmasdan kalta qisqargan, piyoz uchida kurtak hosil qiladi-gan o‘simlik. Piyoz uchi kurtagidan kelgusi yilda rivojlangan yerus-ti novda gul hosil qiladi. Bularda yon ildizlarning rivojlanishidan ildiz sistemasi hosil bo‘ladi. Bu xildagi o‘simliklar efimeroid ya’ni vegetatsiya davri qisqa o‘sim-liklar deb ataladi (masalay, tog‘ piyozi — piyoz anzur, lola).
Yer ostki tana yoki ildiz tugu-nak. Bunday o‘simliklar urug‘pal-la pastki bandining (gipokotil) yo‘g‘onlashishidan (siklamen, yer sovun, rediska) yoki ostki yotiq sta-lonlar (lot. stalonis — bachki)-novdadan hosil bo‘ladi. Ular yer ostida (kartoshkada) yoki yer usti-da (kolrabi) vujudga keladi.
Ikki yillik o‘simliklar. Ular birinchi yili o‘sib, yer ustki va yer ostki o‘suv organlari hosil qiladi. Ikkinchi yili gullab, urug‘ hosil qilib, hayotini tugata-di (sabzi, piyoz, lavlagi va boshqalar).
Bir yillik o‘tl ar yokiterofitl ar (yunon. ter, yoz, fit — o‘simlik) — faqat bir yoz davomida yashaydigan o‘simliklar. Ularning o‘sishi, gullashi, urug‘ hosil qili-shi bir yoz davomida tamom bo‘ladi.
Bir yillik o‘tlar orasida e f i m ye r (yunon. e f i m ye -r o s — bir kunli) yoki umri qisqa, ya’ni bahori o‘simlik-lar bo‘ladiki, ular bir necha hafta ichida urug‘dan o‘sib, gullab, urug‘laydi va shu bilan hayotini tugatadi (masalan, lola qizg‘aldoq, butgullilar oilasining juda ko‘p vakil-lari).
Ba’zi bir yillik o‘t o‘simliklar hayotini ikki to‘liq bo‘lmagan vegetatsiya davomida o‘tkazadi (masalan, jag‘-jag‘

11-rasm. Partikulyatsiya.

va boshqa begona o‘tlar). Ularning urug‘i kuzda namgarchi-lik ko‘p bo‘lgan, issiq kunlarda o‘sadi, qishlaydi hamda bahorda vegetatsiyasini davom ettirib, gullaydi va urug‘-laydi. Bu xildagi o‘simliklar kuzgi o‘simlik deyiladi. Kuzgi o‘simliklarning urug‘lari kuzda o‘sib qishlaydi.
Xulosa
NOVDA (cormus) — yuksak oʻsimliklar — daraxt va butalarning asosiy organlaridan biri. Poya, undagi barg va kurtaklardan iborat. Novda ildiz sis-temasi bilan birgalikda qirqquloklar, qirqboʻgʻimlar, plaunlar, ochiq urugʻli va yopiq urugʻli oʻsimliklarning tanasini tashkil qilib, novdali oʻsimliklar (kormofitlar) deb nomlanadi. Bir yillik oʻsimliklar N. si faqat bir mavsum, koʻp yilliklari esa har xil yashaydi va har yili kurtaklardan yangi Novda oʻsib chiqadi. Ortotrop (tik oʻsadigan) va, baʼzan plagiotrop (yotiq oʻsa-digan) Novdalar farq qilinadi. Koʻpchilik oʻsimliklarda Novda yoki uning bir qismi koʻrinishi oʻzgarib (metamorfozga uchrab) tikanga (doʻlanada), tuganakka (kartoshkada), gajakka (tokda) aylangan. Butalar — bo‘yi 2—3 m dan oshmaydigan, tana va shox-chalari yog‘ochlangan ko‘p yillik sershox o‘simlik. Birinchi asosiy novdaning ildiz bo‘yinchasidagi uxlovchi kurtak-laridan yosh novdalar juda tez o‘sib bir nechta tanani hosil qiladi. Shu xususiyati bilan ular daraxtlardan farq qila-di. Butalarning hayotchanligi har xil, ular juda ko‘p yil-lar davomida o‘sishi mumkin. Lekin har bir tananing o‘rtacha yoshi 20—40 yildan oshmaydi (zirk, uchqat, bodom, anor va boshqalar).
Butalar yer kurrasining deyarli hamma qitalaridagi o‘rmonlarda, maxsus butazorlarda ham o‘sishi mumkin. Ma-salan, tundra, Kavkaz va O‘rta Osiyo tog‘larida, cho‘l va daryo bo‘ylarida (rododendron, olxo‘ri, jiyda, na’matak, jin-gil va boshqalar).
Butacha yoki chala butacha. Butachalarning bo‘yi 50—70 sm dan oshmaydi. Ularda barcha novda va shoxchalarning past-ki qismi yog‘ochlangan, ustki qismi esa yog‘ochlanmagan bo‘la-di. Shuning uchun ularni qishda sovuq uradi. Butachalar ildizpoyali (yer ostki tanali) oligotrof (yunon. oli-g o s — oz, kam; tr o f ye — oziqlanishi), ya’ni ularning o‘sa-digan muhitida oziq moddalar kam bo‘lganligi sababli o‘simliklar bu, oziq moddalarni kam talab etadi. Ular ko‘pincha O‘rta Osiyoning sho‘r, taqir, qumli cho‘llarida, adir va tog‘ mintaqalarida o‘sadi (masalan, cho‘l shuvoqlari, izen, astragal, lagoxilus).
O‘t o‘simliklar deb bir o‘suv davrida yer ustki (o‘suv, generativ novdalari va barglari) qismlari, qishda bu-tunlay qurib qoladi1~an o‘simliklarga aytiladi. O‘t o‘sim-liklar hayotchanligiga qarab ko‘pyillik, ikki yillik va bir yilliklarga bo‘linadi.