Ønsan sΩhv edΩ bilΩr; sΩhvi etiraf etmΩk onu yüksΩldir; sΩhvi düzΩltmΩk

  Qazların t

ԥmizlԥnmԥsi üçün müxtԥlif qԥlԥvi vԥ duz 

m

ԥhlullarından istifadԥ olunur. 

Selektiv sorbentl

ԥr. Tullantı qazlarının tԥrkibindԥ

oksigen olmadı

÷ı halda onların NO–dԥn tԥmizlԥnmԥsi 

üçün FeS

Ɉ

4

, FeCl

2

, N

ɚ

2

S

2

O

3

, N

ɚɇɋɈ

3 

m

ԥhlullarından 

istifad

ԥ olunur. FeSɈ

4

  m

ԥhlulu daha ucuz vԥ effektiv 

uducu hesab olunur. Absorbent kimi t

ԥrkibindԥ FeS0

4 

saxlayan a

úındırıcı  mԥhlullardan da istifadԥ oluna bilԥr. 

M

ԥhlulun uduculuq qabiliyyԥti mԥhluldakı FeS0

4

–ın 

qatılı

÷ından, temperaturdan vԥ qazın tԥrkibindԥ olan NO 

– nun qatılı

÷ından asılıdır. 

Azot oksidl

ԥrinin adsorbsiyası. Zԥif oksidlԥúdirilmiú

nitroz qazlarının h

ԥm absorbsiya, hԥm dԥ adsorbsiya 

üsulu il

ԥ udulması az effektli hesab olunur. Sԥnayedԥ

tullantı qazlarının azot oksidl

ԥrindԥn tԥmizlԥnmԥsindԥ

adsorbentl

ԥrdԥn istifadԥ olunması son dԥrԥcԥ

m

ԥhduddur. NO

2

–nin effektiv uducusu aktivl

ԥúdirilmiú

kömür hesab olunur. Lakin aktivl

ԥúdirilmiú kömürün 

 

çatı

úmayan cԥhԥti vardır. Belԥ ki, qazlarla kontaktda 

olark

ԥn aktivlԥúdirilmiú kömürün  qızması, alıúma vԥ

partlaması ba

ú verԥ bilir. Silikogel, alyumogel, 

alyumosilikatlar, seolitl

ԥr, aktiv kömür vԥ digԥr 

adsorbentl

ԥrdԥn istifadԥ olunması da mümkündür. 

                                                                                  

 314

Adsorbentl

ԥrin adsorbsiya hԥcminin aúa÷ı vԥ özlԥrinin isԥ

defisit olması, enerji v

ԥ istilik mԥsrԥflԥrinin çox olması bu 

üsulun geni

ú tԥtbiq sahԥsi tapmasına imkan vermԥmiúdir. 

Odur ki, bu m

ԥqsԥdlԥ  tԥbii sorbentlԥrdԥn (torf, liqnin, 

fosfatlı xammallar,boz kömür) istifad

ԥ olunur ki, bunların 

da regenerasiyaya ehtiyacları olmur. Absorbsiya 

üsullarının adsorbsiya üsullarından üstünlüyü 

qur

÷ularının sadԥliyi, maye çirkab sularının yaranmaması 

il

ԥ izah olunur. Adsorbsiya üsullarının çatıúmayan cԥhԥti: 

prosesinin dövriliyi (adsorbsiya-desorbsiya), yüks

ԥk 

temperaturda regenerasiya prosesinin aparılması v

ԥ azot 

oksidl

ԥrinin utilizasiyasının vacibliyi mԥsԥlԥsi vԥ  s.    Bu 

halda adsorbent üz

ԥrindԥ tԥk azot oksidlԥri deyil,  hԥm dԥ

dig

ԥr qarıúıqlar vԥ nԥmlik dԥ adsorbsiya olunurlar.  

8.5.8. Qazların katalitik v

ԥ termiki tԥmizlԥnmԥ

üsullarları.

  Qazların azot oksidl

ԥrindԥn zԥrԥrsizlԥúdirilmԥsi üçün 

katalizator üz

ԥrindԥ nitroz qazlarla qaz-reduksiyaedicilԥri 

arasında kontakt n

ԥticԥsindԥ baú verԥn proses - 

 

 

yüks

ԥktemperaturlu katalitik reduksiyadan istifadԥ olunur; 

selektiv katalitik reduksiya prosesi – istifad

ԥ olunan 

                                                                                  

 315

reduksiyaedicil

ԥrin tullantı qazlarının tԥrkibindԥ olan 

oksigen il

ԥ qarúılıqlı  tԥsirdԥ olmadan NO

ɯ

 qazları il

ԥ

reaksiyaya girm

ԥsinԥ ԥsaslanır; heterogen reduksiyaedi-

cil

ԥrlԥ parçalanma prosesi hԥm katalizatorların iútirakı ilԥ, 

h

ԥm dԥ katalizatorlardan istifadԥ olunmadan  yüksԥk 

temperatur t

ԥsirindԥn baú verԥ bilԥr. Azot oksidlԥrinin 

elementl

ԥrԥ 

q

ԥdԥr parçalanması çox yüksԥk 

temperaturda ba

ú verdiyindԥn reduksiyaedicilԥrdԥn 

istifad

ԥ olunması vacibdir. 

Azot oksidl

ԥrinin katalitik üsulla reduksiya 

olunması.  Bu proses platin qrupunun (Pd, Ru, Pt,Rh) 

metalları 

ԥrintilԥrinin vԥ ya tԥrkibindԥ Ni, Cr, Cu, Zn, V, 

Ce (serium) v

ԥ digԥr metallar olan katalizatorların iútirakı 

il

ԥ aparılır. Bu halda reduksiyaedici kimi H

2

, CO, CH

4

 v

ԥ

dig

ԥr karbohidrogenlԥrdԥn istifadԥ oluna bilԥr.  

  NO(NO

2

) +CH

4 

⎯⎯→  N

2

 + CO

2

 + H

2

O .........(8.52) 

  NO(NO

2

) +H

2  

⎯⎯→   N

2

 + H

2

O   ...................(8.53)

 NO(NO

2

)+CO

  

⎯⎯→   N

2

 + CO

2

 ....................(8.54)  

T

ԥmizlԥnԥcԥk qazlar reduksiyaedici qazlarla birlikdԥ

t

ԥlԥb olunan temperaturaya qԥdԥr (istifadԥ olunan 

katalizator v

ԥ reduksiyaedicilԥrdԥn asılı olaraq 150- 

480

0

C) qızdırılaraq katalizator layı üz

ԥrindԥn buraxılır. 

Çıxan qazların t

ԥrkibindԥ xeyli miqdarda oksigen dԥ olur 

                                                                                  

 316

ki, o da reduksiyaedicini  oksidl

ԥúdirir vԥ bu zaman xeyli 

miqdarda istilik alınır, qazın temperaturu k

ԥskin olaraq 

artır v

ԥ bu da katalizatorun istiyԥdavamlılı÷ı  vԥ mexaniki 

möhk

ԥmliyinԥ olan yüksԥk tԥlԥb qoyulmasına sԥbԥb olur. 

Azot oksidl

ԥrinin katalitik reduksiyası qur÷usu ilk dԥfԥ

1965-ci ild

ԥ  iúԥ buraxılmıúdır. Burada katalizator olaraq 

palladium aktiv alüminium oksidi üz

ԥrinԥ hopdurulmaqla 

hazırlanmı

ú sistemdԥn istifadԥ olunurdu. Bu halda 

reduksiya prosesind

ԥ alınan istilikdԥn qaz turbinlԥrindԥ

ԥlavԥ enerji aınmasında istifadԥ olunur ki, bu da 

t

ԥmizlԥmԥ prosesinin iqtisadi göstԥricilԥrini yaxúılaúdırır.  

  

8.5.9. Nitrat tur

úusu istehsalında yaranan tulantı

qazlarının t

ԥmizlԥnmԥsi. 

S

ԥnayedԥ nitrat turúusunu ԥsasԥn amonyak üsulu ilԥ

a

úa÷ıdakı reaksiyalar üzrԥ alırlar: 

                                                                                  

 317

)

57

.

8

......(

..........

2

3

)

56

.

8

.........(

..........

..........

2

2

)

55

.

8

.......(

..........

6

4

5

4

3

2

2

2

2

2

2

3

Q

NO

HNO

O

H

NO

Q

NO

O

NO

Q

O

H

NO

O

NH

asta

+

+

⎯→

⎯

+

+

⎯

⎯→

⎯

+

+

+

⎯→

⎯

+

 Nitrat tur

úusu istehsalı zamanı çıxan tullantı qazların 

t

ԥrkibindԥ NO-nun miqdarı çox oldu÷undan, bu qazlar 

atmosfer

ԥ atılmazdan  ԥvvԥl tԥmizlԥnmԥ qur÷ularına 

gönd

ԥrilir. Adԥtԥn tullantı qazlarından NO-nu qԥlԥvi vԥ

katalitik üsulla t

ԥmizlԥyirlԥr. Bu üsullarla tԥmizlԥnmiú

tüstü qazlarının t

ԥrkibindԥ azot oksidlԥri sanitar 

 

normadan artıq qalmır. Odur ki, azot oksidl

ԥrini katalitik 

reduksiya ed

ԥrԥk N

2

-y

ԥ  vԥ digԥr neytral birlԥúmԥlԥrԥ

çevirm

ԥk daha geniú  tԥtbiq olunur. Reduksiyaedici kimi 

t

ԥbii qaz, CO, H

2

, NH

3

, azot-hidrogen qarı

úı÷ı  vԥ s. 

istifad

ԥ olunur. Reduksiyaedicilԥrin tԥrkibindԥ kükürdlü 

birl

ԥúmԥlԥr olmamalıdır, çünki onlar katalizatoru 

z

ԥhԥrlԥyԥ bilԥr. Katalizator daúıyıcısı kimi alüminium 

oksid, keramika, silikogel, metallik lövh

ԥ  vԥ s. istifadԥ

olunur. Katalizator kimi is

ԥ Pt, Pd, Ra vԥ ya ucuz vԥ

etibarlı Ni, Cr, Cu, Zn, V v

ԥ onların qarıúıqlarından 

istifad

ԥ olunur. 

      Katalitik prosesin effektivliyi katalizatorun aktivliyind

ԥn 

asılıdır. 

Ԥn aktiv reduksiyaedicilԥr Pt, Pd, Ra metallarıdır. 

Bu katalizatorlardan da

úıyıcı üzԥrinԥ 0,1-2%-ԥ  qԥdԥr 

                                                                                  

 318

hopdururlar v

ԥ onların vasitԥsilԥ tullantı qazlarının 

t

ԥrkibindԥ olan azot oksidlԥri yüksԥk sanitar normaya 

q

ԥdԥr tԥmizlԥnir. Tullantı qazlarının tԥrkibindԥ olan azot 

oksidl

ԥrinin miqdarı 5–10% olur. Azot oksidlԥrinin katalitik 

reduksiyası s

ԥnayedԥ geniú yayılmıúdır vԥ 25–30 ildir ki, 

istifad

ԥ olunur. Reduksiyaedici kimi hidrogendԥn istifadԥ

olunduqda temperatur 150

0

C, metandan istifad

ԥ

olunduqda is

ԥ 340

0

C olur.  Reduksiyaedici qaz oksigen 

il

ԥ yandırılaraq reaksiya zonasına verilir. Bu halda 

temperaturun 800 - 900

0

C-d

ԥn artıq olmasına imkan 

verm

ԥk olmaz, çünki onda katalizator yanaraq öz 

aktivliyini itir

ԥr. Odur ki, oksigenin miqdarı  tԥnzimlԥnmԥli 

v

ԥ artıq istiliyi soyutmaqla sistemdԥn kԥnar etmԥk 

lazımdır. Hidrogen üçün 4,4%(h

ԥcm.), metan üçün 32% 

(h

ԥcm), oksigen olduqda temperatur uy÷un olaraq 417

0

C 

v

ԥ 667

0

C-y

ԥ  qԥdԥr qalxır. Alınan istiliyi utilizasiya 

qazanlarında rekuperasiya etm

ԥklԥ  vԥ  hԥmçinin dԥ Pt, 

Pd, Re katalizatorlarını  az aktiv v

ԥ ucuz katalizatorlarla 

ԥvԥz etmԥklԥ  prosesi daha da qԥnaԥtli etmԥk olar. 

Reduksiyaedici qazın da böyük rolu vardır. 

Ԥn yaxúı 

reduksiyaedici qaz hidrogendir. Metandan istifad

ԥ

edildikd

ԥ  hԥm ilk yanma temperaturu yuxarı olur (350 – 

450

0

C) v

ԥ  hԥm dԥ  çıxan qazların tԥrkibindԥ    CO  qazı 

                                                                                  

 319

ԥmԥlԥ  gԥlir. Reduksiyaedici qaz kimi CO istifadԥ

edildikd

ԥ isԥ temperatur nisbԥtԥn aúa÷ı olur (250

0

C), 

amma çıxan qazların t

ԥrkibindԥ CO-nun miqdarı metana 

n

ԥzԥrԥn çox olur. Reduksiyaedici kimi amonyakdan 

istifad

ԥ olunduqda azot oksidlԥri selektiv katalitik 

reduksiya olunurlar v

ԥ oksigenin heç bir rolu olmur. Ԥgԥr 

tullantı qazlarının t

ԥrkibindԥ oksigenin miqdarı çox olarsa 

onda ammonyakdan istifad

ԥ olunması  mԥqsԥdԥuy÷un 

hesab olunur.  

Nitrat tur

úusu istehsalı sistemlԥrindԥ azot oksidlԥri  

nisb

ԥtԥn tam úԥkildԥ nitrat turúusuna çevrilir vԥ sistemi 

t

ԥrk edԥn qazların tԥrkibindԥ azot oksidlԥrinin miqdarı 

0,15

÷0,26%-dԥn çox olmur. Bu qazları azot oksidlԥrindԥn 

t

ԥmizlԥmԥk üçün katalitik reduksiya üsuludan istifadԥ

ed

ԥrԥk onları elementar azota çevirirlԥr. Tԥmizlԥnmԥ

prosesin

ԥ verilԥn qazların tԥrkibindԥ azot oksidlԥrindԥn 

ba

úqa 2,5

÷3,0%-ԥ  qԥdԥr oksigen dԥ olur. Prosesdԥ

reduksiyaedici qaz kimi t

ԥrkibindԥ 57

÷65% metan, 

16

÷19% CO vԥ  3÷5%  hidrogen olan qaz qarıúı÷ından 

istifad

ԥ olunur. Reduksiyaedici qazın qalan hissԥsini isԥ

azot t

ԥúkil edir. Qazların azot oksidlԥrindԥn tԥmizlԥnmԥsi 

prosesind

ԥ katalizator kimi üzԥrinԥ palladium 

çökdürülmü

ú APK-2 katalizatorundan istifadԥ olunur. 

                                                                                  

 320

Proses 330

÷420

0

C-d

ԥ aparılır. Tԥmizlԥnmԥyԥ verilԥn 

qazın t

ԥrkibindԥ olan oksigenin miqdarından asılı olaraq 

proses zamanı temperatur 730

÷800

0

C-y

ԥ  qԥdԥr yüksԥlԥ

bil

ԥr. Reaktordakı tԥzyiq (4,5

÷5,2)⋅10

5

 Pa t

ԥúkil edir. Belԥ

úԥraitdԥ qazların azot oksidlԥrindԥn tԥmizlԥnmԥ dԥrԥcԥsi 

95

÷97% tԥúkil edir. Tԥmizlԥnmԥ prosesindԥ  çıxan 

qazların t

ԥrkibindԥ azot oksidlԥrinin qalıq miqdarı 0,01% - 

d

ԥn çox olmur. Prosesin texnoloji sxemindԥ reaksiya 

qazlarının istiliyind

ԥn istifadԥ edilmԥsi üçün utilizasiya 

qazanlarının qura

údırılması  nԥzԥrdԥ tutulmuúdur. Bu 

aparatlarda t

ԥzyiqi 34

⋅10

5

 Pa olan isti su buxarı alınır v

ԥ

texnoloji m

ԥqsԥdlԥr üçün istifadԥ edilir. Utilizasiya 

qazanlarından sonra isti qazlar hava kompressorunun 

turbinin

ԥ verilir  vԥ belԥliklԥ  dԥ qazların istiliyinin qalan 

hiss

ԥsi utilizԥ edilmiú olur. Nitrat turúusu istehsalı 

prosesind

ԥ yaranan qazların katalitik üsulla 

t

ԥmizlԥnmԥsinin texnoloji sxeminin tԥsviri  úԥkil 8.23-dԥ

göst

ԥrilmiúdir. Tԥmizlԥnmԥ prosesinԥ daxil olan qazın 

t

ԥrkibi aúa÷ıdakı kimidir: azot oksidlԥri - 0,2

÷0,25%, 

oksigen - 2,5

÷3,0%, su buxarı - 2,0%, azot - 94÷96%. 

Temperaturu 30

0

C olan tullantı qazları ilk növb

ԥdԥ 9 

qızdırıcısına verilir v

ԥ burada reaksiya qazlarının istiliyi 

hesabına 360 – 420

0

C temperaturuna q

ԥdԥr qızdırılır. 

                                                                                  

 321

Daha sonra tullantı qazları “z

ԥngin qaz” adlanan 

reduksiyaedici qazla qarı

údırılır vԥ 12 reaktoruna verilir. 

Reaktorun daxilind

ԥ içԥrisi katalizatorla doldurulmuú

xüsusi s

ԥbԥt quraúdırılmıúdır ki, burada da azot 

oksidl

ԥrinin elementar azota qԥdԥr reduksiya prosesi baú

verir. Bunun n

ԥticԥsindԥ reaksiya qazlarının temperaturu 

800

0

C – y

ԥ qԥdԥr artır. Reaktordan çıxan qazların tԥrkibi 

a

úa÷ıdakı kimi olur (hԥcm % - i ilԥ): azot oksidlԥri 

0,005%; d

ԥm qazı CO – 0,5%; oksigen-cüzi miqdarda; 

azot – 99,495%. 12 reaktorundan çıxan v

ԥ tԥrkibindԥ CO 

olan yüks

ԥk temperaturlu qazlar 14 utilizasiya qazanını 

keçm

ԥklԥ 18 tsiklonuna daxil edilir. 14 utilizasiya 

qazanında reaksiya qazlarının temperaturu 450

÷520

0

C – 

y

ԥ  qԥdԥr soyudulur. 18 tsiklonunda katalizator tozların-

dan t

ԥmizlԥnԥn qazlar 9 istidԥyiúdiricisinԥ verilir. Daha 

sonra is

ԥ qazlar 17 hava kompressorunun turbininԥ verilir 

v

ԥ onların istiliyinin qalan hissԥsi dԥ burada rekuperasiya 

olunur. Qeyd etdiyimiz kimi 12 reaktorundan çıxan 

qazların t

ԥrkibindԥ müԥyyԥn miqdar dԥm qazı oldu÷una 

gör

ԥ bu qazların mütlԥq CO–dan tԥmizlԥnmԥsi lazımdır. 

Ona gör

ԥ dԥ reaksiya qazlarını 16 reaktoruna göndԥrirlԥr. 

Burada CO-nun CO

2

–y

ԥ oksidlԥúmԥsi prosesi hԥyata 

                                                                                  

 322

keçirilir. 16  reaktorundan çıxan qazlar xüsusi tüstü 

borusu vasit

ԥsilԥ atmosferԥ buraxılır.  

                                                                                  

 323

ùԥkil 8.23. Nitrat turúusu istehsalında alınan nitroz qazla-  

         rının katalitik üsulla t

ԥmizlԥnmԥsinin texnoloji sxemi. 

1,6 – nasoslar; 2 – tutum; 3 – mexaniki filtr; 4 – kation filtrl

ԥri; 

5,7 – istid

ԥyiúdiricilԥr; 8 – kondensat tutumu; 9 – qızdırıcılar; 

10 – alı

údırıcı; 11– soba; 12,16 – reaktorlar; 13 – katalizator 

layı; 14 – soyuducu; 15 – tüstü borusu; 17- turbin; 18 – 

tsiklon; I – kondensat; II – d

ԥm qazı; III – zԥnginlԥúdirilmiú

qaz; IV – nitroz qazları; V – su buxarı; VI – katalizator; VII – 

duzlar; VIII – t

ԥmizlԥnmiú qazlar. 

I 

  7 

6 

10 

11 

III 

 II 

12 

13 

    8 

    

 9 

     17

VI 

    

14

18

V 

         

 VIII 

16 

15 

 5                     4 

4         VII 

    

VII                    VII 

               

         

3 

2 

I 

IV 

1 

                                                                                  

 324

8.5.10. Ammonyak i

útirakı ilԥ azot oksidlԥrinin 

selektiv reduksiyası. 

Bu üsul qazların katalitik üsulla t

ԥmizlԥnmԥsi zamanı 

xüsusi yer tutur.  

6NO + 4NH

3  

⎯⎯→ 5 N

2

  + 6H

2

O ...............(8.58)  

6NO

2

 +8NH

3  

⎯⎯→ 7N

2

  + 12HO

2

 ..............(8.59) 

Reaksiyanın tam getm

ԥsi üúün ammonyakın miqdarı 

stexiometrik miqdardan artıq (20 – 30%) götürülm

ԥlidir. 

Ammonyakın artıq götürül

ԥn miqdarı oksigen ilԥ

oksidl

ԥúir. Ammonyakın iútirakı ilԥ azot oksidlԥrinin 

selektiv reduksiya prosesinin texnoloji sxemi 

úԥkil 8.24-dԥ

göst

ԥrilmiúdir. Tԥmizlԥnmԥyԥ göndԥrilԥn qazlar 4 

qızdırıcısında 240–280

0

C-y

ԥ  qԥdԥr qızdırılaraq 2 

qarı

údırıcısına daxil edilir. Maye ammonyak 5 

buxarlandırıcısında 4 qızdırıcısından veril

ԥn qızmıú

kondensatın istiliyi hrsabına  buxarlandırılır, 0,35 – 0,37 

MPa t

ԥzyiqlԥ 6 filtrini  vԥ 4 qızdırıcısını keçԥrԥk 2 

qarı

údırıcısına verilir. Buradan nitroz qaz qarıúı÷ı  vԥ

ammonyak 1 reaktoruna gönd

ԥrilir. 1 reaktorunda azot 

oksidl

ԥri ammonyak ilԥ ABK – 10 katalizatorunun iútrirakı 

il

ԥ reduksiya olunur. Bu üsulla qazların tԥmizlԥnmԥ

d

ԥrԥcԥsi 96%-dԥn az olmur. Azot oksidlԥrindԥn 

t

ԥmizlԥnmiú nitroz qazları 300

0

C temperatur il

ԥ 3 qaz 

                                                                                  

 325

turbinin

ԥ verilir. Burada çıxan qazların enerjisinin bir 

qismi rekuperasiya olunur. T

ԥmizlԥnmiú qazlar 150-

170

0

C temperatur il

ԥ 3 qaz turbinindԥn çıxaraq atmosferԥ

atılır. Bu üsulun üstün c

ԥhԥti: qaz - reduksiyaedicinin sԥrfi 

xeyli azdır.  

Qazların azot oksidl

ԥrindԥn tԥmizlԥnmԥsi zamanı 

onların reduksiya olunması üçün müxt

ԥlif katalizator-

lardan istifad

ԥ edilir. Ԥn geniú yayılmıú katalizator 

müxt

ԥlif daúıyıcılar üzԥrinԥ hopdurulmuú  V

2

O

5

ԥsasında 

müxt

ԥlif promotorlarla promotorlaúdırılmıú  vԥ  hԥm dԥ

müxt

ԥlif metal (K, Mn, Cr, Fe, Co) oksidlԥrindԥn ibarԥt 

çoxkomponentli katalizator sisteml

ԥrindԥn ibarԥtdir.  

Qazların azot oksidl

ԥrindԥn tԥmizlԥnmԥsi üçün azot 

oksidl

ԥrinin ammonyak vasitԥsilԥ homogen reduksiyası 

üsulu Fransada i

úlԥnib hazırlanmıúdır. Bu üsul azot 

oksidl

ԥrinin ammonyak vasitԥsilԥ selektiv reduksiyasına 

ԥsaslanır. Proses qaz fazada katalizatorsuz 920 – 970

0

C 

temperaturda h

ԥyata keçirilir. 

                                                                                  

 326

1 

4 

  

6 

III

IV

  2

 3      

     II      

VI 

III 

IV 

VI 

4 

      

V         4    

    IV 

5 

I

III 

IV 

ùԥkil 8.24. Ammonyakın iútirakı ilԥ azot oksidlԥrinin 

selektiv reduksiyası prosesinin texnoloji sxemi: 

1 – reaktor; 2 – qarı

údırıcı; 3 – qazların rekuperasiyası 

üçün turbin; 4 – qızdırıcılar; 5 – buxarlandırıcı; 6 – filtr; 

I – nitroz qazları il

ԥ çirklԥnmiú tullantı qazlar; II – 

t

ԥmizlԥnmiú qazlar; III – qızmıú buxar; IV – su buxarı 

kondensatı; V – NH

3

; VI – tozlar.

                                                                                  

 327

8.6. Qaz tullantılarının  karbon oksidind

ԥn 

t

ԥmizlԥnmԥsi 

Karbon oksidl

ԥrinin yaranma mԥnbԥyi  ԥsasԥn tüstü 

qazları  v

ԥ  hԥm dԥ  sԥnaye yanacaqlarının  yanma 

prosesl

ԥridir. Bütün yüksԥk temperaturlu proseslԥr 

(termiki v

ԥ katalitik krekinq, piroliz vԥ s) borulu sobalarda 

qaz 

úԥkilli vԥ ya maye yanacaqların yandırılması ilԥ gedir. 

Yanaca

÷ın yandırılması zamanı çoxlu miqdarda karbon 

qazı  v

ԥ su buxarı  ԥmԥlԥ  gԥlir. Oksigenin çatıúmaması 

n

ԥticԥsindԥ natamam yanma prosesi dԥ gedԥ bilir vԥ

a

úa÷ıdakı reaksiya üzrԥ dԥm qazı alınır.  

C + ½ O

2

   

⎯→

⎯

   CO+111 Kcoul/mol ..............(8.60) 

Yanma prosesind

ԥ yaranan karbon qazının bir hissԥsi 

karbon il

ԥ reaksiyaya girib dԥm qazı  ԥmԥlԥ  gԥtirԥ bilԥr. 

Bu proses a

úa÷ıdakı reaksiya üzrԥ gedir. 

C+CO

2

  

⎯→

⎯

   2CO+ 172 Kcoul/mol ..............(8.61) 

S

ԥnaye dövrünün baúlanması ilԥ ԥlaqԥdar olaraq 

atmosferd

ԥ  karbon qazının miqdarı 11-15% artmıúdır.  

Aliml

ԥrin fikrincԥ atmosferdԥ CO

2 

–nin miqdarının artması 

atmosferin alt qatlarında temperaturun artmasına, 

ya

÷ıntıların miqdarının çoxalmasına sԥbԥb olur vԥ bu da 

infraqırmızı 

úüalar tԥrԥfindԥn CO

2

 molekulunun  udulması 

n

ԥticԥsindԥ yaranır.  

                                                                                  

 328

Bel

ԥliklԥ, yanacaq – hava qarıúı÷ı karbon oksidinin 

ԥmԥlԥ gԥlmԥsinԥ sԥbԥb olur. Neft vԥ kömürün natamam 

yanma m

ԥhsulları uçucu üzvi birlԥúmԥlԥr kimi tüstünün 

ԥsas tԥrkib hissԥsi olaraq atmosferi çirklԥndirir. Dԥm qazı 

ԥsasԥn qara vԥ ԥlvan metalların  ԥridilmԥsi vԥ emalı 

prosesl

ԥrindԥ, daxili yanma mühԥrriklԥrinin ayırdı÷ı 

qazlarda, bir sıra t

ԥbii qazların partlayıúı zamanı, 

partlayıcı qur

÷uların iúlԥmԥsi zamanı  vԥ s. hallarda 

meydana g

ԥlir. Vaqranka (zavodlarda çuqun ԥritmԥk 

üçün peç) qazlarının t

ԥrkibindԥ 13 – 15% dԥm qazı olur. 

Ԥridilmiú  vԥ soyudulmuú çuqun özündԥn qaz ayırır ki, 

bunların da t

ԥrkibindԥ 3,4% CO olur. Alüminiumu ԥritmԥk 

üçün istifad

ԥ olunan soba qazlarının tԥrkibindԥ 32,2%, 

domna qazlarının t

ԥrkibindԥ isԥ 30%-ԥ  qԥdԥr CO olur. 

Avtomobill

ԥrin buraxdı÷ı tüstü qazlarının tԥrkibindԥ CO-

nun  miqdarı müh

ԥrrikin vԥ yanaca÷ın növündԥn vԥ

motorun i

úlԥmԥ úԥraitindԥn asılı olaraq 1%-dԥn 13,7%-ԥ

q

ԥdԥr olur. Kömür tozunun tԥrkibindԥ 0,1 - 3,9 %, tütün 

tüstüsünd

ԥ 0,5 – 1%, barıt qazlarının tԥrkibindԥ isԥ 30%-

ԥ qԥdԥr CO olur. Trinitrotoluolun partlayıúı zamanı ԥmԥlԥ

g

ԥlԥn qazların tԥrkibindԥ 57% CO olur.  Dinamit 

partladıqda 34%, pikrin tur

úusu partladıqda isԥ 61% CO 

alınır. Qarı

úıq generator qazlarının tԥrkibindԥ 27%, su 

                                                                                  

 329

qazının t

ԥrkibindԥ isԥ 83-86% CO olur. Bir sıra vulkan 

qazlarının t

ԥrkibindԥ 5,6% CO oldu÷u aúkar edilmiúdir. 

CO 

ԥsasԥn metal oksidlԥrinin reduksiyasında, metal 

karbonill

ԥrin, fozgenin, karbon sulfidin, aromatik aldehid-

l

ԥrin, formamidin, metil spirtinin, qarıúqa turúusunun, 

alüminium-xloridin alınmasında v

ԥ 

h

ԥmçinin dԥ

karbonill

ԥúmԥ reaksiyalarında istifadԥ olunur.  

   CO r

ԥngsiz, iysiz, dadsız qazdır. Ԥrimԥ temperaturu 

(–205)

0

C, qaynama temperaturu (–191,5)

0

C, sıxlı

÷ı 0,97 

q/sm

3

 – dır. Göy alovla yanır, CO

2

ԥmԥlԥ gԥtirir. Hava ilԥ  

qarı

úı÷ı 12,5 – 74,2% olduqda alıúır. 2 hԥcm CO vԥ bir 

h

ԥcm oksigen yandırıldıqda partlayıú baú verir. Aúa÷ı 

temperaturlarda CO nisb

ԥtԥn inertdir. Yüksԥk temperatur-

larda katalizator i

útirakında asanlıqla müxtԥlif reaksiya-

lara girir v

ԥ üzvi sintez proseslԥrindԥ ԥsasԥn birlԥúmԥ

reaksiyalarına m

ԥruz qalır.       

CO – d

ԥm qazı materialların sԥthinԥ heç bir tԥsir 

göst

ԥrmir. Onun yüksԥk qatılı÷ı fizioloji vԥ patoloji 

d

ԥyiúikliklԥrԥ vԥ hԥm dԥ ölümԥ sԥbԥb olur. Bu çox toksiki 

qazdır, ba

ú a÷rısı, baú gicԥllԥnmԥ, ürԥk bulanma, qusma, 

qıc olma v

ԥ ölüm kimi nԥticԥlԥr törԥdԥ bilir. Odur ki, onun 

havada yol veril

ԥ bilԥn qatılı÷ı  iúçi yerlԥrindԥ 20 mq/m

3

, 

ԥhali yaúayan yerlԥrdԥ isԥ maksimum birdԥfԥli 3 mq/m

3

,  

                                                                                  

 330

orta günlük 1 mq/m

3

–d

ԥn artıq olmamalıdır. CO, 

hemoqlobinl

ԥ birlԥúԥrԥk karboksihemoqlobin ԥmԥlԥ

g

ԥtirir. Qanda karboksihemoqlobinin ԥmԥlԥ  gԥlmԥsi 

prosesi dön

ԥn bir prosesdir. CO ilԥ  nԥfԥs alma 

dayandıqdan sonra h

ԥr 3-4 saatdan bir insan orqanizmi 

onun yarısından t

ԥmizlԥnir.  

Qazların çoxlu miqdarda karbon oksidind

ԥn 

t

ԥmizlԥnmԥsi üçün qazların maye azotla yuma vԥ ya 

absorbsiya prosesl

ԥrindԥn istifadԥ olunur. Qazların 

absorbsiya prosesini h

ԥm dԥ bir valentli misin asetat, 

formiat v

ԥ ya karbonat duzlarının su-ammonyaklı 

m

ԥhlulunun iútirakı ilԥ  hԥyata keçirirlԥr. Mis-ammonyak 

m

ԥhlullarının uduculuq xassԥlԥrini artırmaq üçün prosesi 

a

úa÷ı temperaturda (0 -25

0

C) v

ԥ yüksԥk tԥzyiqdԥ (10 – 

30 MPa) aparırlar. Proses kompleks mis-ammonyak 

birl

ԥúmԥlԥrinin ԥmԥlԥ gԥlmԥsinԥ ԥsaslanır. 

Cu(NH

3

)

n

OOCH+CO 

⎯→

←

[Cu(NH

3

)

n 

CO

]OOCH  (8.62) 

Absorbsiya prosesl

ԥrini doldurmalı skrubberlԥrdԥ

aparırlar. Desorbsiya 80

0

C temperaturda, atmosfer v

ԥ ya 

a

úa÷ı tԥzyiqlԥrdԥ aparılır. Desorbsiya zamanı ayrılan CO

konversiya prosesin

ԥ qaytarılır. Bu halda qazların 

t

ԥmizlԥnmԥ  dԥrԥcԥsi yüksԥk olur, lakin proses çox yer 

tutur v

ԥ xeyli ammonyak itkisi ilԥ xarakterizԥ olunur. Buna 

                                                                                  

 331

gör

ԥ  dԥ hal-hazırda  ԥsasԥn katalitik hidrogenlԥúdirmԥ      

(metanla

údırma) üsulundan istifadԥ olunur. Bundan 

ba

úqa atmosferԥ atılan CO-nun qarúısını almaq üçün 

karbon oksidinin yandırıcı qur

÷ularından  istifadԥ olunur.