Nutq o`stirish nazariyasi va metodikasi fanining asosiy nazariy matni

ahamiyati

Grammatika bolalarning o‘zga tilni o‘zlashtirish jarayonida strategik o‘rin tutadi, zero «Grammatika - shunday vositalar repertuariki, uning vositasida birinchidan, mustaqil narsalar va fikrlar o‘rtasidagi munosabatlar muayyan qoidalar asosida ifodalanadi, o‘zgadan, muayyan qoidalar asosida yangi so‘zlar hosil bo‘ladi» (L.V.SHerba). SHunday qilib, grammatik tizim nafaqat mantiqiy munosabatlar ifodalovchisi sifatida sintaksis va morfologiyani, balki so‘z hosil qilishni ham o‘z ichiga oladi.Bolalarda grammatik operatsiyalar ko‘nikmalarini shakllantirish uchun bola o‘rganilayotgan tildagi u yoki bu grammatik elementlarni qo‘llashga zarurot bo‘ladigan o‘yinlardan foydalanish lozim: otlarning ko‘plikdagi soni, son - ko‘plik yoki birlikdagi otdir va boshq. O‘rganilayotgan tilning grammatik tuzilishini bola turli xil nutqiy faoliyat jarayonida o‘zlashtiradi. Bola sabab-oqibat, miqdor va boshqa munosabatlarni bilish orqali, bir vaqtning o‘zida ularni grammatik shakllar va tuzilmalar orqali ifodalash (birlik va ko‘plik, rod, otlar kelishigi, fe’l zamonlar va turlari va boshq.) usullarini ham bilib oladi. Bola turli-tuman grammatik vositalarni o‘zlashtirib oladi (Qaratqich kelishigi qo‘shimchalari, so‘z hosil qilishda ko‘plik son, suffikslar).

Bolalar nutqiga turli xildagi fe’llarni kiritishni «harakat - nutq» usulidan foydalangan holda fe’l ustki old qo’shimchalarni kuzatish ishlari bilan birgalikda amalga oshirgan ma’qul. Bundan tashqari, bola muayyan surat yoki harakatga yo’nalgani holda old qo’shimcha fe’lga olib kirayotgan (ketdi, kirdi, yaqinlashdi, chiqdi) ma’no qirrasini anglab olishi mumkin. Bolalar old qo’shimcha ma’nosini o’zlashtirib olganlaridan keyin uni old ko’makchi bilan taqqoslash mumkin (...ga kirdi, ....dan kirdi, ...dan chikdi va x.k.).

Bolalarning amaliy mashg’ulotlarini tashkil etishga doir maxsus mashg’ulotlarda tarbiyachiga o’yinchoqlar, narsalar, kiyimlar, poyabzal, idish-tovoqlar, oziq-ovqatlar va boshq, syujetli o’yinlardan foydalanish tavsiya etiladi. Bolalar o’ynaganlari holda atrofdagi kattalar faoliyatiga taqlid qiladilar. Tuzilayotgan gapni rang-barang qilish uchun o’yin syujetini o’zgartirish - yangi o’yin personajlarini kiritish, bolaga yo’naltiruvchi savollar berish va shu bilan uni muayyan iboralar bilan javob berishga o’rgatish zarur.

Namoyish qilinayotgan harakatlar bo’yicha «bilan» old ko’makchisi ishtirokidagi tuzilmalarni kiritish qulaydir: ayiqcha bilan, kuchukcha bilan o’ynadi; quyoncha bilan, oyisi bilan, Samat bilan gaplashdi.

Namoyish etilayotgan harakatlar bo’yicha tuzilayotgan butun gapni bolalar albatta o’zlari aytib ko’radilar. Agarda bola gapda xatolikka yo’l qo’ysa, tarbiyachi uni tuzatishi va gapni yana bir bor takrorlashi lozim.

Bolalarga iboralarni tegishli grammatik shakl bilan rasmiylashtirishni o’rgatishni o’yinli vaziyatlar asosida ham amalga oshirish mumkin. O’yinli usullardan bolalar bilan grammatik tuzilmalarni qo’llash borasidagi suhbat sifatida barcha kelishik shakllarini mustahkamlashda foydalaniladi.

Maktabgacha yoshdagi bolalarda grammatik ko’nikmalarni shakUantirishning