O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI KATTAQO’RG’ON FILIALI “STATISTIKA” FANIDAN “TANLAMA KUZATISH” MAVZUSIDA TAYYORLANGAN MA’RUZA
REJA:
1. Tanlanma kuzatish haqida umumiy tushuncha
Ma`lumki, bozor iqtisodiyoti xususiy mulkchilikka, ko`p ukladli ho`jalikka tayanadi. Bunday sharoitda muhim iqtisodiy hodisa va jarayonlar ustida yoppasiga statistik kuzatish tashkil qilib bo`lmaydi. Ayniqsa, bozor baholari, tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish, uy ho`jaliklari budjeti, taklif va talablarning o`zgarishi va boshqa shunga o`xshash jarayonlarni tekshirishni har bir birlikda amalga oshirish amrimaholdir, chunki umumiy to`plam hajmi odatda noma`lumdir (masalan, xufiyona iqtisodiyot bilan shug`ullanuvchi subyektlar soni, ularning faoliyat natijalari va h.k. larning aniq hisobi yo`q). Bunday hollarda tekshiruvchi uchun eng yaxshi yo`l - cheklangan sonli birliklarni shunday olib tekshirishki, natijada umumiy o`rganilayotgan to`plam haqida amaliy jihatdan yetarli darajada to`la va aniq axborotlarni olish imkoni tug`ilsin. Tanlama tekshirish nazariyasi bu maqsad uchun xizmat qiladi.
Tanlanma - bu to`plamdan saylab olingan ma`lum birliklar majmui bo`lib, uning har biri mazkur to`plamning unsuridir. Mustasno hol sifatida tanlanma butun to`plamni o`z ichiga olishi mumkin. Tajriba va his-tuyg`ularga asoslangan umumiy imon komiligiga binoan, tanlanma doimo boshlang`ich to`plam haqida biror narsa anglatadi. Masalan, donfurushtning moddiy farovonligi uning don sifatini aniqlash qobiliyatiga bog`liq, u ayrim qoplarga qo`l tiqib, namuna qilib olgan don sifatini sinaydi. Uning imoni komilki, tanlanma butun to`plamning vakili bo`lib xizmat qiladi, tajriba esa uning ishonchini tasdiqlaydi;u tanlanma bo`yicha mulohazaga tayanib don xarid qiladi va sotadi. xuddi shuningdek, komil ishonch bilan xulosa yasaladiki, tanlanma ko`lamliroq bo`lgani sari u boshlang`ich to`plam holatini aniqroq aks ettiradi.
Tanlanma tekshirish umuman quyidagi maqsadlarni ko`zlaydi:
Tanlama tekshirish odatda sifatli axborotlar bilan ta`minlaydi. Chunki bu holda malakali mutaxassislarni jalb qilish, ularni kuzatish ijrochisi sifatida puxta tayyorlash va sinash uchun imkoniyat oshadi. Xo`sh, tanlanma kuzatish oldida qanday vazifalar turadi
Asosiy vazifa shundan iboratki, kam kuch va mablag` sarflab, bosh to`plam haqida iloji boricha ko`p va sifatli axborot olishdir. Bu, o`z navbatida, ma`lumotlar xarakteri va ularni olish usullariga bog`liq.
Tanlanma tekshirish nazariyasining boshqa vazifasi bosh to`plam ko`rsatkichlarini baholash natijalarini ishonchlilik darajasini iloji boricha obyektiv holda aniqlashdan iborat.
Tanlanmalar kichik hajmda bo`lganda, ularni tekshirish natijalariga asoslanib boshlang`ich to`plamda belgining chin qiymati yotadigan tor chegaralarni aniqlash juda qiyin. Bu holda tekshirish vazifasi boshlang`ich to`plamdagi korrelyatsiya me`yorini belgilash emas, balki me`yori qanday bo`lishidan qat`iy nazar, to`plamda korrelyatsiya mavjudligi aniqmi, boshqacha aytganda, tanlamada kuzatilgan korrelyatsiya muhimmi degan masalani oydinlashtirishdan iborat. Shuning uchun kichik tanlanmalarga bag`ishlangan ko`pchilik tekshirishlar o`ziga xos xususiyatga ega. Ularda statistik ko`rsatkichlarning aniqliligini baholash, ularning muhimligini aniqlash asosiy maqsad deb qaraladi. Bunday baholashlar uchun ishlab chiqilgan usullar katta tanlamalarda ham qo`llanishi mumkin va haqiqatda qo`llanadi.
