O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V
Yüklə 13,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Elektroolfaktogramma.
Hid biluv epiteliysi yuzasidan yozib olingan summar elektr potensialiga elektroolfaktogramma deb ataladi. Bu monofazali negativ tolqin b o ‘lib amplitudasi 10 m vgacha yetadi va birnechasekund davom etadi. Ba’zida elektroolfaktogram m ada potensiaining pozitiv og‘ ishlarini ham payqash mumkin, agar uzoq vaqt davomida ta ’sir etilganida katta negativ toMqin yozib olinadi. H id biluv axborotlarini kodlash. Mikroelektrodlar yordamida qilingan tajribalar shuni ko'rsatdiki, ta'sim ing sifati va intensivligidan kelib chiqib, retseptorlar 348 www.ziyouz.com kutubxonasi impulsatsiyaning chastotasini oshirib javob beradilar. H ar bir hid biluv retseptori bir emas, balki bir necha hid taratuvchi moddalarga ja v o b beradi, lekin ulam ing ayrimlariga ko‘proq e ’tibor beradi. Retseptom ing bu xossasi zamirida har xil moddalar ta’siriga hid biluv sensor tizim m arkazlarida ayni shu hidlarga nisbatan tanish va kodlash hodisalari ro ‘y beradi. E lektrofiziologik tekshirishlar shuni ko‘rsatdiki, organizmga berilgan har xil hidlarga piyozchaning qo‘zg‘algan va tormozlangan qismlari turlicha b o iish im a’lum bo‘ldi. Yuqoridagi tadqiqotlarasosida hid bilish jarayonida axborotlarning kodlash usullarini to ‘la ochib bermadi. Hid biluv tizimining markaziy proyeksiyasi. Hid biluv tizimining o ‘ziga xos îomoni shundaki, uning afferent tolalari talam usda kesishm aydi, ya’ni bosh miyaning qarama-qarshi tomoniga o ‘tmaydi. Hid biluv piyozchasidan chiquvchi trakt bir necha tutamlardan tashkil topadi va quyidagi oldingi miya bo‘limlariga yo‘naladi: oldingi hid biluv yadrosiga, hid biluv b o ‘rtig‘iga, prepiriform po‘stloqqa, periamigdalyar po‘st!oqqa va bodomsimon yadrolar kompleksining bir qismiga. Hid biluv markazlarining barchasi ham hidni ajratishda ishtirok etmaydi, shuning uchun bu markazlami assotsiativ markazlar tarzida qarash maqsadga muvofiq bo‘ ladi. Bu markazlar murakkab ovqatlanish, himoya, jin siy va boshqa refleksni yuzaga chiqaruvchi tizimlar bilan o ‘zarobog‘lanishini ta’minlaydi. Hid biluv piyozchasining efferet idora etilishi ham yaxshi o ‘rganilmagan. Odamlarda hid biluv tizimining sezuvchanligi. Insonlarda bu sezgirlik ju d a yuqori: bitta hid biluv retseptori hid taratuvchi moddaning bitta molekulasi asosida q o ‘zg‘alishi mumkin, unchalik ko‘p bo‘lmagan retseptorlam ing qo‘zg‘alishi hid bilish hissini chaqirishi mumkin. Shunday bo‘lsa ham, insonlar hid taratuvchi modda hidi bosh!ang‘ich konsentratsiyaning atigi 3 0 -6 0 % ini ajrata oladi (ajratish bo‘sag‘asi). Itlarda bu ko'rsatkich odamlarga nisbatan 3 - 6 marotaba yuqori. Hid biluv tizimda adaptatsiya birmuncha sekin ro‘y beradi, bu holat havo tezligiga va hid taratuvchi moddaning konsentratsiyasiga bogMiq bo'ladi. T a ’m biluv tizimi. Evolyutsiya jarayonida ta ’m bilish ovqatni iste’mol qilish yoki qilmaslikda muhim bosqichga ko'tarildi. Tibbiy sharoitlarda ta’m bilish boshqa sensor tizimlar hid biluv, taktil va termik sensor tizimlar bilan birgakombinatsiyalandi. T a ’m bilish xuddi hid bilish kabi xem oretsepsiyaga asoslangan. T a’m bilish retsep to rlari o g ‘iz b o ‘sh lig ‘iga tushgan oziq m o d d a la rn in g xarakteri va konsentratsiyasi to‘g ‘risidagi axborotlami uzatadi. U lam ing qo‘zg‘alishi miyani turli bo‘limlarida shunday murakkab zanjir reaksiyalarini chaqiradiki, bunda yo hazm a’zolarini ishga tushiradi yoki organizm uchun zararli moddalami og‘iz orqali tuflab chiqarib yuboradi. Ta'm bilish retseptorlari. T a ’m bilish retseptorlari tilda, halqumning orqangi devorida, yumshoq tanglayda, bodom chalarda va kekirdak ustida joylashgan. Ulaming ko‘pchiligi tilning uchida, qirg'oqlarida va tilning orqangi qism ida joylashadi. Ta’m biluv hujayraiari kolbachasimon shaklga ega bo'lib, odamlarda uning uzunligi va kengligi 70 mkm atrofida. T a’m biluv hujayraiari tilning shilliq qavati yuzasigacha yetib bormaydi, balki og‘iz b o ‘shlig‘i bilan maxsus teshiklari orqali bogManadi. 349 www.ziyouz.com kutubxonasi T a’m biluv h u jay ra lari - organizmdagi eng kam umr ko'ruvchi epitelial hujayraiardir, o‘rtacha har 250 soatda eski hujayra yangisi bilan almashiniladi. Har b ir ta ’m biluv h u ja y ra la rid a uzunligi 10-20 m km b o ‘lgan 3 0-40 ta nozik mikrovorsinkalar b o ‘!adi. Bu mikrovorsinkalar retseptorlar qo‘zg‘alishidamuhim ahamiyatga egadir. T axm in qilishlaricha, mikrovorsinkalarda faol markazlar- stereospetsifik qism lar b o ‘lib, har xil moddalami tanlab adsorbsiyalaydi. Oziq moddalaming kim yoviy energiyasini retseptorlar nerv q o ‘zg‘alishiga aylanish mexanizmi hali oxirigacha ochilmagan. Yüklə 13,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|