O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V
Yüklə 13,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Badiiy tipdagi
odamlar yorqin tasavvur qilish bilan fikrlaydi; ulam ing bilish, ijod qilish jarayonlari yorqin badiiy siym olar orqali amalga oshiriladi; ular miyasida birinchi signal tizim i orqali olingan yorqin ko‘rinishlaraniq ifodalanadi. Fikrlovchi tipda esa o ‘rganish, fikrlash mavhum tushunchalarga asoslanadi; ular uchun signallarhaqidagi xab arlark o ‘proq ahamiyat kasb qiladi, ya’ni ular miyasida ikkinchi signal tizimidan kelgan axborotlar ko‘proq o ‘z aksini topadi. B irinchi va ikkinchi signal tizim lari. K o‘rish, eshitish va boshqa sezish a ’zolari orqali tashqi dunyoning ongimizga ta ’sir etishi birinchi signal tizimi deb ataladi, 361 www.ziyouz.com kutubxonasi chunki voqelik ongimizda bevosita o ‘z aksini topmoqda. Birinchi signal tizimi odam va hayvonlarda mavjud. Yuqori rivojlangan hayvonlarda (sut emizuvchilarda), q u sh lard a nisbatan m urakkabroq signal mavjud b o ‘lib, u lar xavf-xatar, bu maydonning egasi kimligi va boshqa xabarlami har xil tovushlar yordamida beradilar. Faqat insonlarda, mehnat va ijtimoiy faoliyatlari tufayli ikkinchisignal tizimi - nutq rivojlangan. N utqdagi so‘zlar narsalaming ramzi, sifati, moddiy dunyo voqeliklari haqidagi kuchli shartli ta ’sirlovchilardir. Bu signal tizimi-talaffuz qilingan yoki o ‘qilgan so‘zlam i qabul qilishdan iborat. B ir xil voqelik, narsalar boshqa tilda bo'lakcha talaffuzda b o ‘lib yozilishi ham farqlanadigan so‘z-verbal qabul qilinib mavhum tushuncha paydo qilinadi. B olalarda so‘zlam i tushunish, so‘ngra talafluz qilish eshitilgan so‘zlami ayrim voqelik, narsalar bilan bog‘liqligini anglashi natijasida kelib chiqadi. Moddiy dunyoning miyadagi subyektiv siymosi neyroniar mexanizmlari yordamida olingan axborotni mavjud boMgan obyektiv dunyo bilan taqqoslash natijasida paydo bo‘ladi. Ikkinchi signal tizimi hosil boMishi va rivojlanishi natijasida voqelikni ongda abstrakt aks etishi va ulardan tushuncha, tasavvur hosil boMishi imkoniyatlari paydo b o ‘ ladi. Ikkinchi signal tizim ining ta ’sirlovchilari obyektiv dunyoni o ‘zida aks ettiruvchi, tushunchalam i umumlashtiruvchi so‘zlardir. So‘zlar yordamida birinchi signal tizimi orqali olingan siymolami sezishdan ikkinchi signal tizimi yordam ida tasavvur qilish va tushunishga o ‘tiladi. Fikrlash jarayonining asosida so‘zlar yordam ida ifodalangan mavhum tushunchalar bilan ishlash yotadi. Til - b u fikmi ifodalovchi va fikming mavjudligini ko‘rsatuvchi vositadir. Fikrlash natijalari so ‘z va gaplarda o ‘z ifodasini topadi, ular yordamida fikr almashinish imkoniyati paydo bo‘ladi. Nutq so‘zlar yordamida ju d a ko‘p a ’zolar faoliyatini boshqarishda ishtirok etadi. So‘zlar fiziologik faol omil b o 'lib , ichki a ’zolar faoliyatini, modda almashinuv jarayoniningjadalligini, mushak va sensor tizimlar faoliyatini o ‘zgartira oladi. Aytilgan yoqimli so‘zlarishqobiliyatini oshirishi vayaxshi kayfiyat hosil qilishi mumkin. Bemor oldida aytilgan birorta noo‘rin so‘z uning ahvolini og‘irlashtirib q o ‘yishi tabiiy. Nutqning fiziologik asosi. Ikkinchi signal tizimi harakat, eshitish, ko‘rish analizatorlari va m iyaning peshana sohasi faoliyatlari m ahsulidir. Nutqning boshqarilishi tovush mushaklari, paylari, boglam lari, retseptorlaridan afferent impulslari oluvchi bosh m iy ap o ‘stlog‘ini ishgatushiruvchi va boshqaruvchi ta’siri bilan bog'liqdir. N utqni harakatlant'iruvchi (B rok) m arkaz bosh miya po‘stlog‘ining peshana sohasidagi ikkinchi, uchinchi pushtalarida joylashgan. Nutqni qabul qilish nutqning harakatlantiruvchi va qabul qiluvchi (Vem ike) markazlari orqali amalga oshiriladi. N utqni kodsizlantirish uchun, eshitgan paytda nutq xotirasida uning barcha elem entlarini saqlab qolish, k o 'rish paytida esa ko'zining izlanuvchan murakkab harakatlari ahamiyatlidir. Nutqni kodsizlantirish bosh miya chap yarim sharining (o‘naqay odam da) chakka-tepa va ensa qismlarida amalga oshiriladi. Bu sohalarda so‘zlar m a ’nosini tushunish vahisob-kitob ishlarini bajarish buziladi. 362 www.ziyouz.com kutubxonasi |