O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

parasimpatiknerv tizimining mezensefal bo ‘limi
bor; undan vegetativ 
to la la r k o ‘zn i harakatlantiruvchi n erv ta rk ib id a k etadi. 2. U zu n ch o q m iy a d a
parasimpatik nerv tizimining bttlbar bo'lim i
b o r; undan efferent to la la r y u z , til- 
halqum nervlari va adashgan «sayyor» n erv ta rk ib id a chiqadi. 3. O rq a m iy a n in g
ko‘krak v a b e l segm entlarida(birinchi k o ‘k rak seg m en tid an ikkinchi — to ‘rtin ch i bei 
segm entigacha) 
avtonom nerv tizimining simpatik (torako-lyumbal) bo ‘lim i
b o r; 
undan vegetativ to la la r tegishli orqa m iy a se g m en tlarin in g oldingi ildizlari o r q a li 
orqa m iya neyronlarining o ‘siqlari bilan b irg a chiqadi. 4. O rqa m iyaning d u m g ‘a z a
segm entlarida 
parasimpatik nerv tizimining sakral bo'limi
bor, to la la r u n d a n
chanoq nervi ta rk ib id a chiqadi.
Shunday qilib, markaziy nerv tizimining to ‘rtta b o ‘limida avtonom nerv tizim in in g
133
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m arkazlari joylashgan. M ezensefal, b u lb a r va sakral boMimlardagi yadrolar avtonom 
n erv tizim iningparasim patik qism ini, torako-lyumbal boMimdagi yadrolar va avtonom 
n e rv tizim ining sim patik qism ini h osil qiladi.
A v to n o m nerv tizim ining b a rc h a b o ‘lim lari oraliq m iyadagi (gipotalam us va 
ta rg ‘ il tanadagi) oliy vegetativ m arkazlarga b o ‘ysunadi. Bu m ark azlar organizm dagi 
k o ‘p g in a a ’z o va tiz im lam in g fu n k siy alarin i uyg‘unlashtiradi. A n a shu m arkazlar 
o ‘z n a v b a tid a katta yarim s h a rla r p o ‘stlog‘iga bo ‘y sunadi. K atta yarim sharlar 
p o ‘st1og‘i som atik va v eg e ta tiv fim ksiyalam i xulq-atvom ing y ag o n a aktlari qilib 
b irla sh tirib , organizm ning b u tu n b ir reaksiya ko‘rsatishini ta ’m inlaydi.
P a ra sim p a tik n erv tiz im i to la la rin in g tarq alish i 4 3 - ra s m d a k o ‘rsatilg an . 
P arasim p a tik tolalar k o ‘p a ’z o la rg a sayyor nerv tarkibida b o rad i. B ronxlar, yurak, 
q iz ilo 'n g a c h , m e’da, ingichka ichak, m e’d a osti bezi, buyrak usti bezlari, buyraklar, 
ta lo q , y o ‘g 'o n ichakning b ir q ism i say y o r (adashgan) n erv d an innervatsiyalanadi.
S im p atik nerv tizim i to la la rin in g tarqalishi 43-rasm da k o ‘rsatilgan. A vtonom
n e rv tiz im i sim patik b o ‘lim in in g y u q o ri segm entlarida b o ‘y in n in g yuqori sim patik 
tu g u n i o rq a li bosh a ’z o la r ig a to la la r borad i; n av b a td a g i se g m e n tla rd a n esa 
p astro q d a g i sim patik tu g u n la r o rq ali k o ‘k rak bo‘shlig‘i a ’z o larig a v a q o ‘lga tolalar 
b o rad i; s o ‘n g rab irq a n c h a k o ‘k ra k segm entlari keladi, bulardan quyoshsim on chigal 
va ichak tutqichining yuqori tu g u n i o rqali qorin bo‘shlig‘i a ’zolarig a tolalar boradi; 
n ih o y a t bei segm entlaridan ic h a k tutqichning pastki tuguni o rq ali asosan kichik 
ch a n o q a ’zolariga v a o y o q q a to la la r boradi.
V egetativ nerviarning ikki n eyronli strukturasi.
B a r c h a s im p a tik va 
p a ra sim p a tik nerv yoM larining p erife rik qism i ketm a-ket y o tg a n ikki neyrondan 
ib o rat. B irinchi neyronning h u ja y ra tanasi markaziy nerv tiz im id a boMadi, aksoni 
p eriferiy a g a borib, b iro r n erv tu g u n id a tugaydi. Ikkinchi n ey ro n n in g hujayra tanasi 
sh u tug u n d a boMadi, unda birin ch i neyronning aksoni sinaptik ox irlam i hosil qiladi. 
Ik k in ch i neyronning aksoni p e rife riy a g a borib, tegishli a ’zo n i innervatsiyalaydi. 
B irin c h i neyron tolalari p re g a n g lio n a r to lalar deb, ikkinchi neyron tolalari esa 
p o stg a n g lio n a r to la la r d eb atala d i.
A v to n o m nerv tiz im in in g b irin c h i neyroni qayerda tugashi v a ikkinchi neyroni 
q ay e rd a boshlanishi ikkita usul - m orfologik va farm akologik usul bilan aniqlanadi.
M orfo lo g ik usul sh u n g a aso slan g a n k i, aksonlam ing o ‘z h u jay ra tanalaridan 
a jra tilg a n periferik qism lari v a o x irla ri 6 -1 4 kundan keyin ayniydi (degeneratsiya). 
P r e g a n g li o n a r to la q i r q i b q o ‘y ils a , d e g e n e r a ts iy a f a q a t q ir q is h jo y id a n
p re g a n g lio n a r neyron b ila n p o stg a n g lio n a r neyronni b ir-b irig a tutashtiruvchi 
sin a p sla rg a ch a tarqaladi, x olos. B ordi-yu, postganglionar to la q irq ib q o yilsa, nerv 
to la la ri vegetativ n erviarning m u sk u l yoki bezdagi oxirgi tarm o q larig ach a ayniydi. 
S h u n d a y qilib, nerv to la la rin in g aynish ig a qarab, bu to la la m in g tam om boMgan 
jo y i a n iq tasavvur qilinadi va u zilg an lig i aniqlanadi.
J. L engli ta k lif etgan