O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Pigment qavat.
Bu q a v atb irq ato r epitelial hujayralardan tashkil topgan bo‘lib, 
o ‘z ichida ju d a ko‘p miqdorda hujayra ichi organellalarini ushlaydi. Melanosomalar, 
bu qavatga qora rang berib turadi. Bu pigment ekranlovchi pigment ham deb 
yuritiladi, unga tushgan yonig‘lflcni yutadi, bu holat yorugMik sochilishining oldini 
oladi va shu tufayli narsalardan kelayotgan yorugMikning fokuslanishi aniq boMadi.
Yonjg'lik
87-rasm . T o‘r pardaning tuzilishi:
1 
- ko‘z nervi tolalari; 2 - ganglioz 
hujayralar; 3 - ichki sinaptik qavat;
4 - bipolyar hujayralar; 5 - tashqi
hujayralar; 7 - pigment hujayralar; 
8 - tayoqchalar; 9 - k o ‘zachalar.
sinaptik qavat; 6 - retseptor
336
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Bu pigment epitelial hujayralamingjuda k o 'p la b o ‘simtalari bo‘l¡b, bu o 4sim talar 
kolbacha va tayoqchalaming tashqi qism larini jip s o ‘rab oladi. Pigment epitelial 
hujayralar bundan tashqari boshqa muhim vazifalam i ham bajaradi, shu jum ladan, 
ko‘ruv pigmentining resintezida, fagotsitozda, kolbacha va tayoqcha qoldiqlarini 
hazm qilishda ishtirok etadi. Boshqacha aytganda, ko'ruv hujayralarini doim iy 
tarzda yangilanib turishini ta’minlaydi. Y ana shuni aytib o‘tish kerakki, pigm ent 
epitelial hujayralar bilan fotoretseptorlarorasidagi aloqajuda kuchsiz boMadi.
Aynan shu joydan to‘r pardaning ko‘chish¡ k o ‘zni juda havfli kasalligi k o ‘p 
hollarda uchraydi.
To‘r pardaning ko‘chishida ko‘rishning yomonlashuvi faqat tasvir fokuslanishi- 
ning buzilishi bilan bog‘liq boMib qolmay, balki retseptorlar degeneratsiyaga ham 
uchraydi va retseptorlarda jiddiy m etabolitik o ‘zgarishlar ro‘y beradi.
Fotoretseptorlar.
Pigment qavatning ichki yuzasiga fotoretseptorlar qavati 
tegib turadi: bular kolbachalar va tayoqchalar. Odamning har bir k o ‘zini to ‘r 
pardasida6-7 mln. kolbacha va 110-123 m ln. tayoqcha uchraydi. U larto ‘r pardada 
bir tekisda tarqalmagan. To'r pardaning m arkaziy chuqurchasida (Fovea centralis) 
faqat kolbachalar boMadi (1 mm2 da 140 m ingtagacha). To‘r pardani periferiyasi 
tomon ulaming soni kamayib, aksincha tayoqchalam ing soni ortadi. T o ‘r pardaning 
eng chekka qismlarida faqat tayoqchalar m avjud xolos. (Kolbachalar kunduzdagi 
ko‘r¡shni hamda ranglami ajratishni ta ’m inlaydi). Kolbachalar yuqori yorugMikda 
faollik ko‘rsatib, rang ko‘rishni ta ’minlaydi. Tayoqchalar gM ra-shiranurlamiqabul 
qilishga moslashgan retseptorlardir. U lam ing faoliyati shikastlansa, odam gMra- 
shirada m utlaq ko‘rmaydi, kunduzi k o ‘rish qobiliyati esa toMa saqlanadi. Bu 
shabko‘rlik A vitaminiyetishmovchiligidan rivojlanadi. Ranglaryorqin yorugMik 
ostida markaziy chuqurchada yaxshi ajratiladi. U yerda faqat kolbachalar boMadi. 
To‘r pardaning periferiyasi tomon tayoqchalar soni ortib boradi va ular esa ranglami 
yomon ajratadi.
Kolbachalar jarohatlanganda yorug‘likdan «qo‘rqish» simptomi yuzaga keladi, 
bemorlar gMra-shirada bemalol ko‘ra olsada, yorugMikda ko‘rish qobiliyati batamom 
yo‘qoladi. Bunday holatlarda butunlay rang ajrata 
o\mas\\k-axromaziya
kelib chiqishi 
mumkin.
Fotoretseptor hujayraning tuzilishi.
F otoretseptor hujayra -k o lb a c h a va 
tayoqcha - yorug‘lik ta’siriga sezuvchan tashqi segment, ko‘ruv pigm enti, ichki 
sigment, q o ‘shuvchi oyoqcha, katta yadro va presinaptik oxiridan tashkil topgan. 
Kolbacha va tayoqcha o‘zining tashqi segm enti bilan yorugMikka qaram a-qarshi 
tomon pigm ent qavatga qaragan boMadi. O dam lar fotoretseptorlarining tashqi 
segmentida mingga yaqin fotoretseptor disklar boMadi. Tayoqchalam ing tashqi 
segmenti, kolbachalaming tashqi segm entidan birmuncha uzunroq va pigm entga 
boy boMadi. Bunda yorugMikka nisbatan tayoqchalam ing sezuvchanligi ju d a yuqori 
boMib, uning atigi bir kvant yorugMigi ham k o ‘zg ‘ata oladi. Kolbachalami q o ‘zg ‘atish 
uchun esa yuzlab kvant yorugMik z a ru r boM adi. F otoretseptor disk ik k ita 
m em branadan tashkil topib, qirralari b ir-b iri bilan birlashgan boMadi. Disk 
membranasi biologikmembrananing o ‘zginasidir.
337
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Fotoretseptorning ichki segm enti tashqi segm enti bilan takom illashgan 
k ip r ik c h a la r y o rd a m id a b i r la s h a d i, ularda o ‘z n a v b a tid a t o ‘q q iz ju f t 
m ikrotrubkachalar b o ‘ladi. Fotoretseptorlar ichki segm entida yirik yadro va 
hujayraning butun m etobolitik apparati, bu shuningdek, fotoretseptorlam ing 
energetik ehtiyojini qondiruvchi mitoxondriyalar ham mavjud. Ayni shu yerda pig­
m ent molekulasi kiritmalari sintez qilinadi. Tashqi va ichki segmentlar chegarasida 
b ir soat mobaynida 3 ta yangi disk hosil bo‘ladi. Keyin ular asta-sekin (2-3 xafta 
m obaynida) tashqi segmentai asosidan uchi tomon harakat qiladi. Natijada tashqi 
segment uchida joylashgan yuzlab eski disklar pigment qavat hujayralari tomonidan 
fagotsitoz qilinadi. K olbachalam ing tashqi segmenti ham sekinroq kechsa ham 
yangilanib turadi.