O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

gemiplegiya
b o ' Igan k atta y o sh li kishilarda ham b a ’zan s h u n d a y
reflekslar kuzatiladi.
O p eratsiy a qilin m ag an norm al h a y v o n d a h a m m u sk u llar tonusi y u q o r id a
91
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

aytilganga 
0
‘x shash q a y ta taqsim lanadi. M ushuk boshi tepasida b ir parcha g o ‘sht 
ushlab turilsa, b oshini k o ‘taradi, ayni v aq td a oldingi oyoqlari yoziladi, keyingi 
oyoqlari bukiladi v a m ushuk sakrash uchun qulay vaziyatni oladi. M ushukning 
boshi oldiga ta re lk ad a sut q o 'y ilsa , u boshini engashtiradi, shunga ko ‘ra oldingi 
oyoqlari picha b ukiladi va keyingi oyoqlari picha y oziladi; m uskullar tonusining 
shunday qayta ta q sim lan ish i natijasid a m ushuk sutni icha boshlaydi. Sichqon 
qitir-q itir q ilg a n d a m u sh u k boshini o ‘ngga bursa, shu harakat tufayli m ushuk 
gavdasining o ‘n g to m o n id ag i yozuvchi m uskullar tonusi oshib (bu esa eng yaxshi 
tayanch beradi), qaram a-q arsh i tom ondagi yozuvchi m uskullar tonusi kam ayadi. 
T o n u sin in g b u n d ay q a y ta taqsim lanishi chap to m o n d a g i o y o q lam in g yan ad a 
harakatlanishiga va b in o b a rin tananing o ‘ngga, y a ’ni sichqon o ‘tayotgan tom onga 
burilishiga im kon beradi.
M agnus aniqlagan qonuniyatlar odam sport va gim nastika mashqlarini bajargan 
vaqtda ham kuzatiladi; bu qoniniyatlam i to ‘g ‘ri tatbiq etish k o ‘proq ratsional m ashq 
qilish uchun aham iyatli. S port fiziologiyasining «boshning yetakchi ahamiyati tarzi» 
d e g a n p r in s ip i o ‘ s h a q o n u n iy a tla r g a a s o s la n a d i. B u n g a m u v o fiq , g a v d a
harakatlaridan ilgari b o sh tegishlicha harakatlansa, g av d a harakatlari osonlashadi. 
Bosh tegishlicha harakatlanganda tana va q o ‘l-oyoq m uskullarining tonusi muayyan 
harakatni bajarish uchun eng maqbul tarzda taqsim lanadi. M asalan, konki uchganda 
yugurish yoM kalarida b u rilish vaqtida b o sh tegishli tom onga burilishi lozim . 
Shtangani siltab k o ‘ta rg a n d a shtanga k o ‘taruvchi q o ‘lni yon tom onga burish va 
boshni b irm uncha orq ag a engashtirish harakatni osonlashtiradi. Fiziologiyanuqtayi 
nazaridan b osh n o to ‘g ‘ri vaziyatda b o ‘lsa, b a ’zi gim nastika mashqiari qiyinlashadi 
va hatto b ajarish m um kin b o ‘lm ay qoladi.
Rostlanish reflekslari.
T o n ik rostlash yoki to ‘g ‘rilash reflekslarini o ‘rta m iya 
yuzaga chiqaradi va b inobarin, bulbar hayvonlarda bunday reflekslar boMmaydi. 
M iyani to 'rt tepalik yuqo risid an qirqib q o ‘yish operatsiyasidan keyin hayvon bir 
necha vaqt o ‘tg a ch b o sh in i, s o ‘ngra esa butun tan asin i ham k o ‘tarib, oyoqqa 
turadi, y a ’ni ta b iiy vaziyatini oladi. B unday reflekslar faqat o ‘rta miyasi butun 
hayvonlarda kuzatiladi. B u reflekslam ing yuzaga chiqishida labirintlar, b o ‘yin 
m uskullari va g av d a n in g teri yuzasidagi retseptorlar ishtirok etadi.
Hayvon yonlam a yotg an b o is a , boshini k o ‘taradi va bosh tepasi yuqoriga 
qaragan tabiiy v aziyatni olad i. O g‘irlik kuchining g ‘ayri tabiiy y o ‘nalishi tufayli 
vestibulyar ap p a rat retsep to rlarin in g ta ’sirlanishi natijasida hayvon boshi refleks 
y o i i bilan k o ‘tari!ib, ta b iiy vaziyatni oladi. A m m o vestibulyar apparat yem irilgan 
taqdirda g av d a b iro r q attiq yuzada yonlam a yotsa, bosh rostlanadi, ayni vaqtda 
faq a t b ir to m o n d a g i te ri re tse p to rla ri ta 's irla n a d i. B u h o ld a b ir tom ondagi 
ta ’sirlanishiga ja v o b a n bosh refleks y o ‘li bilan rostlanadi. Bunda b ir tom ondagi 
teri nervlarining ta ’sirla n ish i quyidagicha isbot etiladi: yonlam a yotgan hayvon 
ustiga ozgina yukli ta x ta q o 'y ilsa , ikkala tom ondagi teri nervlari simmetrik ravishda 
ta ’sirlanib, bosh y a n a p a stg a tushadi. T axta olib q o ‘yilgach va bir tom ondagi teri 
y an a ta ’sirlangach bosh ta g ‘in refleks y o ‘li bilan k o ‘tariladi.
Boshning k o ‘tarilishi rostlash reflekslarining faqat birinchi fazasini tashkil etadi.
92
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Ikkinchi fazasi boshdan keyin ta n a n in g refleks yo ‘li bilan ro stla n ish id a n ¡borat. Bu 
refleks ham ikki tom onlam a b o sh la n ad i: b o ‘yin m u sk u lla rid a g i proprioretsep- 
to rlam in g va tana terisidagi re tse p to rla m in g ta ’siran ish id an k e lib chiqadi.
D eserebratsiyalangan hayvon yonlam a yotganda b irin c h i d a v r tufayli boshini 
k o ‘tarsa, b o ‘yin m uskullarining proprioretseptorlari ta ’sirla n ad i v a shunga javoban 
tanani rostlovchi m u sk u llarq isq a ra d i. Shunday qilib, avval b o sh k o ‘tariladi, keyin 
b oshning k o ‘tarilishi oqibatida ta n a k o ‘tariladi va h ayvon n o rm a l vaziyatni oladi.
H ayvon yotganicha boshini b o g ‘!ab, ro stlanishiga im k o n b erilm asa, tanasi 
b a rib ir ro stla n a v e ra d i, e n d i b o ‘y in m u sk u lla rid a g i p ro p rio re ts e p to rla r n in g
ta ’sirlashidan q a t’i nazar, hayvon g avdasining qaysi to m o n id a y o tg a n b o ‘lsa, o ‘sha 
tom onidagi term ing b ir yoqlam a ta ’sirlanishi tufayli ta n a ro stla n ad i. Buni yuqorida 
aytilgan tajrib ag a o ‘xshash ta jrib a b ilan isbot etish m um kin: h ay v o n ustiga taxta 
q o ‘yilsa, ikkala tom ondagi te rin in g ta ’sirlanishi tufayli ta n a n i rostlash refleksi 
y uzag a chiqm aydi.
Shunday qilib, boshni ham, tanani ham rostlaydigan ikkita m exanizm bor: birinchi 
m exanizm da vestibulyar apparat retseptorlari va ten retseptorlari ta ’sirlansa, ikkinchi 
m exanizm da b o ‘yin muskul larining proprioretseptorlari va tana terisidagi retseptorlar 
ta ’sirlanadi. Bu tonik reflekslam ing m arkazlari o ‘rta m iyada b o ‘lib, ulam ingyuzaga 
chiqishida qizil yadro faol ishtirok etadi.
V estib u ly ar ap p a rat re tse p to rla rid a n va b o ‘yin m u sk u lla rin in g proprioret- 
septorlaridan keluvchi im pulslar b o sh n in g turli vaziy atlarid a k o ‘z n in g burilishiga 
ham sabab b o 'lad i.