O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Nervning nisbiy charchamaslik qonuni.
N. Ye. Vvedenskiy birinchi marta havo 
atm osferasida nerv ko‘p (qariyb 8 soat) soatlab uzluksiz ta ’sirlanganda ham 
q o ‘zg‘alishlam i o ‘tkazish qobiliyatini saqlab qolganligini ko‘rsatib berdi. Havo 
atm osferasida nerv charchamasligi yoki kam charchashi shundan k o ‘rinib turibdi. 
Nervning nisbiy charchamasligi qism an shunga bog‘liqki, nerv qo‘zg‘alganda 
birmuncha kam energiya sarflaydi. A. X ilning ma’lumotlariga ko‘ra, baqaning 12- 
juft nervi maksimal darajada ta’sirlanganda tinchlikdagi holatiga nisbatan faqatgina 
20-1 0 0
%
ortiq issiqlik chiqaradi. Bu ko ‘rsatkich muskul qo‘zg‘alganda chiqadigan 
issiqlikka nisbatan ju d a arzimas darajada.
Nerv soatlab qo‘zg‘alib turganda ham undagi resintez jarayonlari q o ‘zg‘alish 
paytidagiga nisbatan kam energiya sarflni qoplay oladi. Nerv tolasi qo‘zg‘algan 
paytida energiya sarfi asosan natriy-kaliy kanallar ishiga sarfi an ad i, ayniqsa Ranv 
bo‘g ‘ilmalarida ko‘p energiya sarflanadi.
S in a p s la r fiz io lo g iy a si. S in ap s - nerv tolasidan va uning tom onidan 
innervatsiyalanuvchi hujayra - muskul, nerv yoki bez hujayralariga q o ‘zg‘alishning 
o ‘tishini ta ’minlovchi mustaqil tuzilm a - aloqaga aytiladi.
Sinaps murakkab tuzilishga ega, u uchta asosiy element: presinaptik membrana, 
postsinaptik membrana va sinaps yorigMdan iborat ekanligini elektron mikroskopik 
tadqiqotlar k o ‘rsatib berdi.
Nerv oxirini qoplovchi m embrana 
presinaptik membrana
deb ataladi. Nerv 
oxirida neyrosekretor apparat bor. Innervatsiyalanadigan hujayrani q o ‘zg*atuvchi 
yoki torm ozlovchi mediatori nerv oxiridan ajralib chiqadi. Tinchlikda mediator
34
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

pufakchada bo‘ladi. Presinaptik membrana depolyarizatsiyalanganda bu pufakchalar 
yorilib, mediator yuzaga chiqadi va sinaps y o rig ‘iga quyiladi. Bu yoriq tarkibi 
jihatidan qon plazm asiga o‘xshab ketadigan hujayralararo suyuqlik bilan t o 1 la. 
Mediator yoriqdan tez diffuziyalanib chiqib, innervatsiyalanadigan hujayraning 
m em branasigata’siretadi. 
H ujayra m em b ran asin in g nerv oxiriga b e v o s ita
chegaradosh qismi 
postsirtaptik membrana
deb ataladi. Postsinaptik m em brana 
o ‘z xossalariga ko‘ra, mediatorlarga nisbatan ju d a yuksak kimyoviy sezgirlikka 
moyilboMadi.
10-rasm. Tinch (I) va qo‘zg‘algan (II) holatdagi sinapslarda bo‘ layotgan jarayonlar (L.
Shelsin bo‘yicha, 1980-y.):
J - kichik (miniatyura) potensial; 2 - presinaptik membrana; 3 - postsinaptik mem­
brana; 4 - QPSP; A - atsetat, X - xolin, Xe - xolinesteraza.
Sinapslaming sinflanishi.
1. 
Joylashgan o ‘miga ko‘ra: nerv-mushak, neyroneyronal sinapslarga bo‘linadi, 
oxirgisi o‘z navbatida aksosomatik, aksoaksonal, aksodendritik, dendrosom atik 
sinapslarga boMinadi.
2
T a’sir etish tabiatiga ko‘ra: q o ‘zg‘atuvchi va tormozlovchi sinapslarga 
bo‘linadi.
3. 
Signalni uzatish uslubiga k o ‘ra: elektrik, kimyoviy, aralash sin ap slar 
tafovutlanadi.
Elektrik sinapslar -
bu sinapslar morfologik jihatdan membrana qismlarini bir-
35
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

biriga yaqinlashuvidan hosil bo‘Iadi. Ulaming sinaptik yorig‘i uzluksiz bo‘lmaydi, 
balki, sinaptik to ‘la tegib turuvchi ko‘prikchalar bilan b o ‘lingan bo‘ladi. Bu 
ko'prikchalar hujayra membranalarini o ‘ta yaqinlashishidan (sutemizuvchilarda 0,15-
0,2 
nm
ni tashkil qiladi) hosil bo‘ladi. Bu sohada ionlar kanali hosii b o ‘ladi. Elektrik 
sinapslar qo‘zg‘alishlarni b ir tom onlam a o‘tkazadi. Buni sinapslarda elektr 
potensiallami yozib olish orqali isbot qilish mumkin. Afferent tolalar ta’sirlanganda 
sinaps membranasida depolyarizatsiya kuzatiladi, efferent tolalar ta’sirlanganda esa 
-giperpolyarizatsiyakuzatiladi. Biroq, sinapsjoylashgan neyronlarbirxilftinksiyani 
bajarsa, qo‘zg‘alishlami ikki tomonlama o‘tkazadi (masalan, agar sinaps ikkitasezuvchi 
neyronlar orasida joylashsa). Sinapslar har xil funksiyalar bajaradigan neyronlar 
orasida (sensor va motor) joylashsa, qo‘zg‘alishlami faqat bir tomonlama o ‘tkazadi.
Elektrik sinapslaming vazifasi organizmdagi tez reaksiyalamingyuzaga chiqishini 
ta ’minlaydi, ayniqsa, hayvonlarda xavfdan qochish yoki xavfdan qutulishni 
ta ’minlovchi tuzilmalar bunday sinapslarga boy bo‘ladi. Elektrik sinapslar sekin 
charchaydi, tashqi va ichki m uhit ta’sirlariga chidamlilik darajasi yuqori. Bu 
sinapslaming bunday xususiyati organizmdagi tez reaksiyalami yuzaga chiqarishni 
ta’minlaydi.