O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Signallarni bir-biridan ajratish.
Sensor tizim n in g o ‘ziga xos hususiyati 
shundan iboratki, bir vaqtda yoki ketma-ket berilayotgan turli ta’sirotlami bir-biridan 
ajrata oladi. Signallarni bir-biridan ajratish retseptorlardan boshlanadi v a bu 
jarayonda sensor tizimning barcha neyronlari ishtirok ctadi. Ta’sirotning o ‘sishi 
sezilarli darajada bo‘lishi uchun u ilgarigi ta’sirotdan muayyan qismgacha ortiqroq 
b o iish i kerak degan qonunni 1834 yilda E. V eber ta ’riflab berdi. V eber o ‘z 
tajribalarida q o ‘l terisiga muayyan vaznli yuk q o ‘ydi. Ilgari ta’sir etgan yukning 
vaznidan muayyan miqdorda ortiq boMgan q o ‘shim chayuk qo‘yilgandagina bosim
sezgisi kuchayadi. Masalan, odam qo‘l terisini 100 g vaznli qadoq tosh bosib tursa, 
shu bosim sezgisini kuchaytirish uchun 3 g vaznli qadoq tosh qo‘shish kerak. 
Terini 200 g vaznli qadoq tosh bosayotgan b o ‘lsa, bosim oshganligining m inim al 
sezgisi kelib chiqishi uchun 6 g vaznli qadoq tosh q o ‘shish kerak, teriga 6 0 0 g
vaznli qadoq tosh ta ’sir etayotgan bo‘lsa, 18 g yuk q o ‘shiiadi. Veber aniqiagan 
bogManishni quyidagi tenglama bilan ifodalash inumkin:
D J 
—
—
K 
J
327
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bu yerda: 
J
- ta’sir, 
D J -
ta ’sim ing o‘sishi, 
K -
doimiy miqdor.
G. Fexren sezgi ta’sir kuchiga bog‘liq ekanligini qo‘shimcha tekshirib va olingan 
m a ’lumotlarni m atem atik tah lil qilib, V eber qonunini b ir oz boshqacharoq 
ifodalaydigan ushbu form ulani chiqardi:
E=a • log J + b
bu yerda: E - sezgi miqdori, J - ta’sir miqdori, a va b doimiy miqdoriar. Shunday 
qilib, Fexner formulasiga muvofiq, sezgi ta’sirot kuchining logarifmiga proporsional 
ravishda olib boradi.
Signallarni o'tkazish va o'zgartirish.
Sensor tizimda signallarni o ‘zgartirish 
va o ‘tkazish jarayonlari bosh miyani oliy bo‘limlariga shunday muhim axborotni 
olib boradiki, u yerda tez va aniq axborotning tahlili amalga oshadi. Signallarni 
o ‘zgartirish shartli ravishda ikki turga boMinadi: fazoviy va vaqtga nisbatan. Fazoviy 
o ‘zgartirishlar ichida signallam ing turli qismlarini bir biriga nisbatan o‘zgarishi 
muhim o ‘rin tutadi. Ko'ruv va somatosensortizimni po‘stloq boMimida, signallaming 
miqyosi yoki nisbatini o‘zgartirish ko‘proq uchraydi. Masalan, to‘r pardada ozgina 
joyni egallagan m arkaziy chuqurcha miya po‘stlog‘idagi ko‘ruv sohasiga to ‘r 
pardaning ancha katta boMgan chet qismidan ko‘proq joyga impulslar yetkazadi. 
Axborotni vaqtga nisbatan o ‘zgartirilishi retseptorlaming uyg‘un ritmdagi tonik 
im puisatsiyasini bosqichli, dastalangan impulsatsiyaga aylantirishdan iborat 
b o ‘!adi. Keragidan ortiq axborotlam i chegaralash va muhimini ajratib o ‘tkazish 
axborotlar o ‘zgartirilishiningyana bir turidir. Bunga torayuvchi voronkada ikkinchi 
darajadagi axborotlami ajrata boshlanishi misol boMishi mumkin. Katta retseptiv 
sohadan yuzaga chiqadigan va uzoq vaqt davom etadigan impulslami ham uzluksiz 
ravishda sensor markazga o ‘tkazish shart emas. Masalan, taktil retseptorlar og‘ir 
kiyím kiyganda vayechilganda kuchli qo‘zg‘aladi va rag‘bat ta’siri boshlanishi va 
tugashi to ‘g ‘risida axborot beradi. Bu xildagi miyaga o ‘tkazuvchi axborot hajmini 
kamaytirish boshqa sensor tizimlarida ham uchraydi.
Ikkinchi darajadagi axborotlam i sensor tizimining periferik va o‘tkazuvch¡ 
qismlarida tahlil qilib, yuqori markazlarga o ‘tkazmasligi bu markazlami ortiqcha 
ishdan halos qiladi.
Axborotlamikodlash.
Retseptorlarberilayotgan turli ko‘rinishdagita’sirotlami 
sensor tizimning po‘st!oq markazi qabul qilib olishi uchun uni miyaga mukammal 
va «tushunarli» b o ‘lgan nerv im pulslariga aylantirishi kerak. 
Kodlash
deb 
axborotlami ma’lum qoidalarga asoslanib o ‘zgartirilishi, y a’ni shartli shaklga 
aylantirilishi tushuniladi. T a’sirotlami kodlashda, eng avvalo, rag‘batning bor- 
y o ‘qligi belgiianishi kerak. Bu vazifani odamda analizatorlam ing po‘stloq osti 
qismidagi on-va off-neyronlari bajaradi. Masalan, ko‘ruv analizatorlarida yoruglik 
paydo boMishini (on-neyronlar) va yorug‘lik yo'qolishini (off-neyronlar) qayd 
qiladigan yoki yorug'lik paydo bo‘lganida va yo‘qolganida qo‘zg‘aladigan on-, 
ofTneyronlar bor. K odlash jarayonida faqat retseptorlar emas, baiki sensor tizim 
zanjirining keyingi halqalari ham ishtirok etadi.
Tashqi ta ’sirotlami saralash va kodlash birinchi galda, retseptorlaming tuzilish 
xususiyatlarini, ulam ing m a’lum rag‘batni qabul qilishga ixtisoslashganligini
328
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ta ’minlaydi. Masalan, numi qabu) qilishga moslashgan ko‘ruv analizatori tovushga 
nisbatan befarq.
Shunday bo‘lsa harn, barcha neyronlam ing harakat potensiallari deyarli bir xil 
boMsa, qanday qilib markazlar turli tabiatli ta’sirotlaming farqini bir-biridan ajratadi, 
degan savol tug‘ilishi tayin. M a’lumki, tabiati bir boMgan ta ’sirlovchilami qabul 
qiladigan retseptorlarda ham o ‘ziga xos farq bor. Demak, sensor tizim ta’sirlaming 
turli belgilarini tahlil qilishda b ir xi! retseptorlardan emas, balki bir necha xil 
retseptorlardan markazga kelgan axborotlar inobatga olinadi.
Kodlashning keng tarqalgan m uhim usuli im pulslam i boylam lar shaklida 
vujudga keltirish va har qaysi boylam da impulslar soni va joylashish tartibini 
o ‘zgartirishdan iborat. Bunday kodlash ta’sirlovchi xossalari to ‘g ‘risidagi axborotni 
boylamdagi impulslar soniga, boylam lar oralig‘idagi m asofaga, impulslami 
boylamning bosh qismida, o'rtasida yoki oxirida zichroq boMishiga bog‘lab sensor 
markazga yetkazilishini ta’minlaydi.