O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

nervyo ‘llari va ularning bir-biri bilan aloqasi.
Ko‘zni to 'r 
pardasidan axborotlarko‘ruv nervi orqali (II —juft nerd) bosh miyaga uzatiladi. Har 
bir ko‘zning ko‘ruv nervlari miya asosida uchrashadi v a kesishadi (xiazma). Bu 
yerda har bir ko‘ruv nervining tolalari ko‘zning qaram a-qarshi tomoniga o ‘tadi. 
Tolalaming qisman kesishishi ikkala ko‘zdan kelgan axborotlam i katta yarim
sharlarga borishini ta ’minlaydi. Bu kesishishdan s o 'n g k o ‘ruv nervlari 
ko'ruv
traktlari
deb ataladi. Ular ko‘plab miya tizimlarida proyeksilanadi, lekin ko‘pgina 
tolalar po‘stloqosti talamik ko‘ruv markaziga-latera! yoki tashqi, tizzasimon tanaga
339
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

keladi. Signallar bu yerdan po‘sloqning ko‘ruv sohasini birlamchi proyeksiyalovchi 
boMimiga uzatiladi. (Brodm an bo‘yicha 17-maydon). P o‘stloqning barcha ko‘ruv 
zonasi o ‘zida b ir necha maydonlami birlashtiradi va ulaming har biri o ‘zining 
ixtisoslashgan vazifasini amalga oshiradi, lekin signallari to‘r pardaning barcha 
qismidan qabul qiladi, va natijada uning topoiogiyasi yoki retinotopiyasini saqlab 
qoladi.
K o'z t o ‘r p a rd a s i va ko'ruv nervidagi elektr hodisalar.
T ayoqcha va 
kolbachalardagi k o ‘ruv pigmentlarining fotokimyoviy o ‘zgarishlari, yorugMik 
ta’sirida k o ‘ruv retseptorlarining qo‘zg‘alish hodisalari zanjiridagi boshlangMch 
b o ‘g ‘in boMib hisoblanadi. Ko‘ruv retseptorlarida, so‘ngra ko‘ruv nervida barcha 
fotokimyoviy reaksiyalar ro ‘y bergach, ko‘zning murakkab retseptor apparati 
qo‘zg‘alib, elektr tebranishlar yuzaga chiqadi.
Elektroretinogramma deb ataladigan elektr tebranishlarini zararlanmagan ko‘zga 
yoki bevosita to ‘r pardaga yorugMik ta ’sir etib, elektr potensiallari farqini ajratib 
olishda aniqlasa boMadi. Elektroretinogrammaning vujudga kelishi tayoqcha va 
kolbachalardagi fotokimyoviy jarayonlarga bogMiq ekanligi shu bilan isbot etiladiki, 
k o ‘zning elek tr reak siy alari ontogenezda yorugMikni sezuvchi retseptorlar- 
tayoqchalar va kolbachalam ing taraqqiy etishi va ularda ko‘ruv pigmentlarining 
vujudga kelishi b ilan b ir vaqtda ro ‘y beradi. K o 'ru v pigmetlarining miqdori 
elektroretinogramma toMqinlariningamplitudasiga qarab o'zgaradi.
Fotokim yoviy ja ra y o n la r bilan elektr ja ray o n lar o ‘rtasidagi ferm entativ 
reaksiyasining qandaydir oraliq bo‘g ‘ini mavjuddir.
Aksari h ayvonlar k o ‘ziga 1-2 sekund davom ida yorugMik tushirilganda 
elektroretinogramma olinadi, bu retinogramma xarakterli bir necha to‘ Iqinga boMinadi. 
Birinchi toMqin - a toMqin amplituda jihatdan kichik elektr tebranishi boMib, tinchlík 
potensialining kamayganligidan dalolat beradi. Bu tebranish tez ortadigan va sekin 
kamayadigan m usbat elektr toMqini - ß toMqinga o ‘tadi. ß toMqinning pasayish 
fonida ko‘pincha m usbat elektr toMqini-sust s toMqin kuzatiladi. YorugMik ta ’sir 
etishi to ‘xtagan paytda yana bir musbat toMqini - d toMqin maydonga keladi.
K o 'zn in g y o r u g 'lik k a sezuvch a n lig i. K o 'zn in g absolyut (m utlaq)
sezuvchanligi.
K o‘ruv sezgisi vujudga kelishi uchun yorugMik manbayida bir qadar 
muayyan energiya boMishi kcrak. Ko‘ruv sezgisining vujudga kelishi uchun zarur 
boMgan m inim al en e rg iy a m iqdoriga k o ‘zning absolyut sezuvchanligining 
ko‘rsatkichi boMib xizmat qiladi. Sekundiga egrlar hisobida oMchanadigan bo‘sag‘a 
energiyasi miqdori qulay sharoitda juda kam boMib, 1-10"lo» IM O*11 egr/ sekni tashkil 
etadi.
QorongMda qolgan ko‘zda qo‘zg‘aIish vujudga kelishi zarur boMgan minimal 
yorugMik kvantlari soni 8 dan 47 gacha ekanligini S.l. Vavilov ko‘rsatib berdi.
Ko'ruv adaptatsiyasi.
K o‘z sezuvchanligi boshlangMch yoritilish darajasiga, 
ya’ni odam yoki hayvonning ravshan yoritilgan yohud qorongM binoda turganligiga 
bogMiq. QorongM binodan yorugMikka chiqilganda a w a l ko‘zhech narsani ko‘rmay 
qoladi, k o ‘z sezu v ch an lig i sekin-asta kam ayadi: k o ‘z yorugMikka nisbatan 
adaptatsiyalanadi. K o 'zn in g ravshan yoritilish sharoitiga shunday moslashuvi