O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V
|
|
Retikulyar formatsiya bilan katta yarim sharlar p o ‘stlog
7 o 'rtasidagi (retikulo- kortikal)munosabatlar. K atta y arim s h a r la r p o ‘s tlo g ‘ ida ro ‘y b e ra d ig a n b io elektrjarayonlarini tekshirish shuni k o ‘rsatd ik i, tiyraklik holati uchun x ara k terli b o ‘lgan past voltli te z -te z elektr tebranishlari e s h itu v , ko ‘ruv, tagtil va b o s h q a tu rli-tum an re ts e p to rla r ta ’sirlanganda k u c h a y a d i yoki hatto y u za g a c h iq a d i. Bunday effekt faollashish reaksiyasi deb ataladi. K a tta yarim sharlar p o ‘stlo g ‘ in in g tegishli retse p to rlard a n im pulslar olib tu ra d ig a n se n s o r sohasidagi em as, h a m m a qism ida faollashish reaksiyasi ro ‘y beradi v a t a ’s ir to ‘xtagandan keyin ham b ir necha vaqt dav o m etaveradi. Shu faktlarga a s o s la n ib , butun p o ‘stloq fao llig in i oshiradigan va uni m uayyan q o ‘z g ‘alish h o la tid a saq lay d ig an m arkaziy m exanizm bor, degan xulosa chiqarildi. M iya o 'z a n i u zunchoq miya pastidan y o k i V a ro liy k o ‘prigining p a stro g ‘id a n qirqib q o ‘yi!gan m ushukning katta yarim sharlar p o ‘s tlo g ‘idagi elektr potensiallarini F. B rem er qayd etgan. M iy a o ‘zani yuqoridagicha q irq ib q o ‘yilganda tiyraklik h o la ti uchun x ara k terli e le k tr faolligi sa q lan ib tu r a v e ra d i. M iy a o ‘zani o ‘rta m iy a ro ‘parasidan q irq ib q o ‘yilganda, katta yarim s h a rla r p o ‘stlo g ‘ida uyqu holati u ch u n xarakterli b o ‘lgan yuksak voltli sust ele k tr te b ra n ish la ri yuzaga keldi. Bu k a tta yarim sharlar p o ‘stlo g ‘iga o ‘rta m iyaning fa o llash tiru v c h i ta ’sir k o ‘rsa tish id a n g u vohlik berad i. G . M egun va G. M o ru tssi m iy a o ‘zanining turli q is m la rig a m ikroelektrodlam i stereotaksis apparatlari y o rd am id a kiritib, retikulyar form atsiyaga ta ’sir etganda k atta yarim sharlar p o ‘stlog‘ida u y g ‘o n ish va tabiiy tiyraklik h o la tla ri uchun xarakterli elek tr faolliginingo‘zgarishini 19 4 9 -y ild aan iq lash d i.T alam u sn in g nospetsiflk y ad ro la ri va g ipotalam usning d o rs a l b o 'lim ig a ta ’sir etib, s h u n g a o ‘xshash reaksiyani y uzag a chiqarishi m um kin. M iy a o ‘z an in in g y u q o ri bo‘lim!aridagi re tik u ly a r form atsiya yem irilganda k a tta yarim sharlar p o ‘st!o g ‘ining sensor so h alarig a m a x su s o ‘tkazuvchi y o ‘llar o r q a li 97 www.ziyouz.com kutubxonasi afferent im pulslar k elib tu rish ig a qaram ay, hayvon c h u q u r uyqu holatiga kiradi. B unday operatsiyadan k e y in hayvon uzluksiz uxlab, tashqi ta ’sirlarga reaksiya k o ‘rsatm aydi d esa boMadi. K atta yarim sharlar va p o ‘s tlo g ‘ining norm al ishlashi m iya o ‘zanining retik u ly ar form atsiyasi va talam usning nospetsifik yadrolaridan tonuslovchi, faollashtiruvchi im pulslar kelishiga anchagina bo g ‘liq ekanligi shu bilan isbotqilinadi. B ir qancha m a ’lu m o tlar shundan dalolat beradiki, h a r xil afferent ta’sirlarda retikulyar tizim h u ja y ra larin in g turli guruhlari faollik holatig a keladi, shu tufayli retikulyar form atsiya k atta yarim sharlar p o ‘stlog‘iga b ir x ild a faollashtiruvchi ta ’sir k o ‘rsatm aydi. M asalan, o v q a t reflekslarida retikulyar form atsiya va katta yarim sharlar p o ‘stlog‘ining e le k tr reaksiyalari hayvonning him oyalanish reaksiyasida kuzatiladigan elektr rea ksiyalaridan katta farq qilishi P. K. A noxin laboratoriyasida k o ‘rsatibberildi. K o‘tariluvchi faollashtiruvchi retikulyar formatsiyaning faoliyatini organizmning ham m a retseptorlaridan k elu v ch i im pulslar saqlab turadi, chunki talam usga im puls yetkazib beradigan afferen t tolalardan retikulyar form atsiyaga bir talay kollaterallar chiqadi. Bundan tash q ari, retik u ly ar form atsiyaga m iyachadan, p o ‘stloq ostidagi gangliylardan, lim bik sistem a d an va katta yarim sharlar p o ‘stlog‘idan im pulslar kelib turadi. R etikulyar fo rm atsiy a katta yarim sh a rla r p o ‘stlog‘iga katta ta ’sir k o 'rsa tish va uning fa o llik d arajasini saqlab turish bilan birga, o ‘zini ham m iya p o ‘stlog‘id*n kehiv ch i im p u lsla r doim o idora etib turadi. R e tik u ly a r f o r m a ts iy a p o ‘stlo q o stid a g i y a d r o la r g a va g ip o ta la m u sg a cham barchas b o g ‘liq. R e tik u ly ar form atsiyaning o ‘rta m iyadagi b a ’zi qism lariga ta ’sir etilganda, x u d d i, shun in g d ek , gipotalam usning d orsal qism i, p o ‘stloq osti yadrolari va lim bik s is te m a ta ’sirlanganda hayvonning xulq-atvoriga bevosita aloqador bo‘lgan b a ’zi o ‘xshash effektlar kelib chiqishi buning dalilidir. Kalamushlar bosh m iyasining turli so h a lari - gippokam p, gipotalam usning dorsal qismi va o 'rta m iyaga elektrodlam i su ru n k asig a kiritib q o ‘ygan J. O ld s tajribalari favqulodda ibratlidir. Elektrodlar stim ulyatorga ulab q o ‘yilgan. K alam ush richagni oyoq panjasi bilan bosib stim u ly ato m i ishga sola olardi. K alam ush richagni tasodifan bosib m iyaning m uayyan stru k tu ra la rid a qisqa m uddatli ele k tr tebranishini vujudga keltirg ach , rich ag n i m u n ta z a m bosib, o ‘z m iyasining m arkazlariga ta ’s ir eta boshlaganligi ek sp e re m e n td a m a ’lum b o ‘Idi. E lektrodlar gipotalam usning dorsal qism i yoki o ‘rta m iy a n in g retik u ly ar form atsiyasiga yaxshi joylashtirilgan b o ‘lsa. kalam ush boshqa h ar q a n d a y faoliyatdan vos kechib va ovq at bilan ishi bo 'lm ay ric h a g n i s o a tig a 8 0 0 0 m a rta g a c h a b o s a v e rd i. E le k tro d la r b o sh m iy a n in g yuqoriroqdagi b o ‘lim larig a joylashtirilganida o ‘z ig a -o ‘zi ta ’sir etish chastotasi kanw ydi. Bu tftjribalarga aso slan ib , hayvon m iyasining m uayyan strukturaiariga ta ’sir etilganda q an d a y d ir m u sb at reaksiyalar kelib chiqadi, ulam i shartli ravishda «qanoat» yoki « rohat reaksiyalari» deb atashadi. E lektrodlar g ip o ta la m u sn in g m edial qism ida turgan b o ‘lsa, o ‘ziga-o‘zi ta sir etish chastotasi h a y v o n n in g tajribadan oldin och b o ‘lganiga yoki m iriqib ovqat yeganiga qarab o ‘z g a rd i. E lektrodlar gipotalam usning lateral qism iga kiritilgan 98 www.ziyouz.com kutubxonasi b o ‘Isa, o ‘ziga-o‘zi ta’sir etish chastotasi jinsiy g o rm o n la r k iritilgach kuchayib, kastratsiya (bichish)dan keyin kam aydi. 0 ‘ziga-o‘zi ta ’sir etish tajribalaridayuzaga chiqadigan reaksiyalar ovqat reflek slarig a yoki shartsiz jin s iy reflekslarga bog‘liq ekanligi yuqoridagi m a’lum otlardan k o ‘rinib turibdi. B u re flek slar katta yarim sh a rla m in g lim bik tizim i, p o ‘stlo q ostidagi y adrolar, re tik u ly a r form atsiya va g ipotalam us ishtirokida yuzaga keladi. E lektrodlar oraliq m iyaning d o rsal qism iga yoki g ip o ta la m u sn in g ventro-m e- dial yadrosiga kiritib q o ‘yilganda boshqacha reaksiyalar ro ‘y berdi. Bu holda hayvon bir m arta o ‘ziga-o‘zi ta ’sir etgach richagga tegmaydigan b o ‘lib, qoldi. Bunday ta’sir salbiy em otsiyalarga sabab bo‘ldi. M ushuk m iyasining shu so h a sig a ta ’sir etilganda u g ‘azabga kelib, yonidagi hayvonlarga chovut solaverdi. Retikulyar form atsiya oraliq m iya m arkazlari, p o ‘stloq o sti yadrolari va limbik sistem a bilan birgalikda x u lq-atvom ing shartsiz reflektor, in stin k tiv reaksiyalarini y u z a g a chiq arish d a q atn ash u v i y u q o rid ag i ta jrib a la rd a n k o ‘rin ib turibdi. Bu rea k siy alam in g yuzaga ch iq ish i n atija sid a o rg an izm n in g h ay o t uchun muhim ehtiyoj lari qondiriladi,bu ehtiyojlar esa hayvonlarxulq-atvorining rag ‘batlantiruvchi (m otivatsiya) sabablari sifatida m uhim dir. Ammo p o ‘stloq o stidagi yadrolarga yoki m iya o ‘zaniga ta ’sir etish ustidagi tajribalarga m iyaning shu boMimlari xulq-atvorda hal qiluvchi ahamiyatini isbot etadigan dalil deb qarash yaram aydi, chunki markaziy nerv sistem asining pastroqdagi b o ‘lim lari yuzaga ch iq arad ig an reaksiyalarni katta yarim sharlar p o ‘stlog‘i nazorat q ilib turadi. O d a m d a m u ra k k a b n erv fu n k s iy a la ri k a tta y a rim s h a r la r p o ‘s tlo g ‘iga k o ‘chganligi, y a ’ni Yüklə Dostları ilə paylaş:
|