O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

mk
b o ‘lib, y upqa 
m iyelin pardas¡ bor. P ostganglionar tolalar S tip g a m a n su b b o 'lib , diam etri 2 
mk
dan oshm aydi, k o 'p ch ilig in in g m iyelin pardasi y o ‘q.
V e g e ta t iv t o l a l a r , a y n i q s a p o s t g a n g l i o n a r t o l a l a r b ir m u n c h a k a m
qo ‘z g ‘aluvchanligi bilan farq qiladi, ular skelet m uskullarini innervatsiya qiladigan 
m otor tolalarga ta ’sir etish uchun kerak boM ganidan k o ‘proq kuchlanishli elektr 
toki bilan ta ’m iretishni talab qiladi. Vegetativ tolalarda nerv im pulslarining tarqalish 
tezligi ham kamroq; sutemizuvchilarda preganglionar tolalarda 3 dan 20 
m/sek
gacha, 
postganglionar to la la rd a 1 dan 5 
m/sek
gacha. V e g e ta tiv to lalam in g um um iy 
qonuniyati xarakterli: ushbu tola qancha ingichka b o ‘Isa, reobazasi va xronaksiyasi 
o ‘shancha ortiq (y a ’ni, q o ‘
2
g ‘aluvchanligi kam roq), reflek to r davri uzoqroq va 
im pulslam i o'tkazish tezligi kam roq.
Sim patik va parasim patik nerv tolalaridagi h ara k a t p otensiallari uzoq davom
etishi bilan farq qiladi (ayrim c h o ‘qqi potensiali 150 
m/sek
gacha davom etishi. 
y a ’ni som atik nerv tolalaridagi ch o 'q q i potensialiga n isbatan taxniinan 100 baravar 
uzoqroq b o'lish i m um kin). Sim patik tolalarda harakat p o tensiali vujudga kelganda 
giperpolyarizatsiya uzoq (0,5 sekundgacha) davom etadi.
Avtonom nerv tiziminingsinapslarida impulslarning o'tishi.
V egetativ nerv 
oxirlari ta 'sirlan g an d a u la rd a m ed iato rla r hosil b o ‘lishi h aq id ag i m a ’lum otlar qon 
aylanishi va ovqat hazm qilishga bag'ishlangan b o b la rd a k eltirilgan edi. Bu omilni 
1921-yilda O . Levi ajratilgan y u rak ustidagi ta jrib a la rd a k a s h f etgan. A na shu 
tajribalarda sayyor va sim patik nervlarga ta ’sir etilg a n , s o ‘ngra boshqa a ’zo lar 
ustidagi tajribalarda ham shunga o 'x sh a sh m a ’lu m o tla r olingan. T er bezlarini 
in n ervatsiyalaydigan b archa p ara sim p a tik va s im p a tik n e rv ta m in g o x irlarid a 
m e d ia to rla r d a n
atsetilxolin,
t e r b e z la rin in g n e r v la r i d a n ta s h q a ri b a rc h a
postganglionar sim patik nerv lam ing oxirlarida esa 
noradrenalin
(bir metil guruhidan 
m ahrum etilgan adrenalin) hosil bo'Iadi.
Quyidagi faktlar har xil nervlam ing oxirlarida nerv im pulslarining kimyoviy y o ‘l 
bilan o'tishini ko'rsatuvchi asosiy d alillardir I ) ajratilgan a ’zo tom irlaridan o'tuvchi 
suyuqlikda yoki a ’zodan oqib ketuvchi qonda m uayyan n erv ta ’sirlangan vaqtda 
atsetilxolin yoki noradrenalin b orligi (juda o z m iq d o rd a h osil boMgan, lekin ju d a
katta fiziologik fao llik ae g a b o 'lg an m ediatorlam i aniq lam o q uchun tekshiriladigan 
suyuqlik atsetilxolin y oki adrenalinga g 'o y a td a se zg ir b io lo g ik obyektlarga ta ’sir 
ettiriladi); 2) a ’zo tom irlariga kiritiladigan atsetilxolinning ta ’siri parasimpatik nervni 
ta ’sirlash efFektiga o 'x sh ay d i yoki noradrenalin ta ’siri va sim patik nervga ta ’sir 
etish effekti bir xil b o la d i; 3) atsetilxolinning parchalaydigan xolinesteraza fermenti 
parasim patik m ediatom i p archalab tashlaydi va ad re n alin n i ham , noradrenalinni
139
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ham parchalaydigan am inokisidaza fermenti sim patik m ediatom i parchalab yuboradi; 
4) ba’zi zaharlar sp e tsifik ta ’sir k o ‘rsatadi: ezerin va prostigm in parasimpatik nervga 
ta ’sir etish e f f e k tin i k u c h a y tira d i, bu m o d d a la r x o lin e ste ra z a n i su sa y tirib . 
atsetilxolinning p a rc h a la n ish ig a to ‘sqinlik qiladi; a ’zoning atsetilxolinga reaksiya 
k o ‘rsatish q o b iliy atin i y o ‘q qiladigan m odda - atro p in parasim patik nervga ta ’sir 
etish effektini b a r ta r a f q ila d i; to ‘qim aning adren alin va noradrenalin ta ’sirig a 
sezgirligini o sh ira d ig a n m o d d a - kakain sim p atik n erv g a ta ’sir etish effektini 
kuchaytiradi.
M ediatorlar av to n o m nerv tizim ining gangliylaridagi preganglionar sinapslarda 
ham hosil b o ‘ladi. B uni 1933-yilda A.V. K ibyakov m ushuk b o ‘ynining yuqori 
sim patik tuguni to m irla rid a n Ringer Lokk eritm asini o ‘tkazib qilgan tajribalarida 
birinchi m arta isb o t e td i, u preganglionar sim patik to la la r ta ’sirlanganda tugundan 
oqib ketuvchi e ritm a d a adrenalinsim on m odda borligini aniqladi. P reganglionar 
tolalam ing sinapslaridagi q o ‘zg‘atuvchi m ediator atsetilxolin ekanligini keyinchalik 
V. F eldberg va J. G a d d u m k o ‘rsatib berdi. V .M . S hevelevaning tajrib alarig a 
qaraganda, ad re n a lin sim p atik gangliy n ey ronlarining faolligini kam aytiradigan 
m ediator ekan. A d re n a lin sim o n m odda hosil b o ‘ ladigan torm ozlovchi to la la r 
postganglionar to la la r b o ‘lib, tugunni innervatsiyalaydi va uning funksional holatini 
o ‘zgartiradi d eb ta x m in qilinadi.
G angliylam ing sin a p la rid a atsetilxolinning t a ’sir etish xususiyati shuki, ta ’sir 
e ffe k tla ri tu g u n a t r o p i n d a n z a h a rla n g a c h y o ‘q o lm a y d i, am m o n ik o tin d a n
zaharlangach y o ‘q o la d i. S hunga asoslanib, atsetilxolinga sezuvchl tuzilm alam ing 
ikki turi bor, d eb h iso b la n a d i; ulam ing b ir turi atropin ta ’sirida, boshqa turi esa 
nikotin va bosh q a b a ’z i b ir m oddalar