O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Sekretin
h az m tizim ida boMmagan a ’z o la r faoliyatini ham o'zgartiradi: yurakdan 
to m irla rg a c h iq a d ig a n qon m iq d o rin i, siy d ik hajm ini va undagi n atriy , kaliy, 
b ik arb o n atlar m iqdorini oshiradi.
Xolesistokinin
ham asosan hazm tizim i a ’zolarining sekretor va m o to r faoliyatini 
b o s h q a ris h d a ish tiro k etadigan g a s tro in te s tin a l gorm ondir. B irinchi g a ld a bu 
gorm on o ‘t pufeg in i qisqartiradi, undagi o ‘tni o ‘n ikki barmoqli ichakka chiqaradi, 
oshq o zo n o sti bezid an ferm entlar ajra lish in i kuchaytiradi.
X olesistokinin faqat o ‘n ikki barm oqli ichakda emas, balki m arkaziy va periferik 
n ey ro n la rd a h am sintezianadi. X o lesisto k in in n i sintezlovchi neyronlar k atta yarim
s h a ria rp o ‘s lo g ‘ida, lim biktizim va g ip o flz n in g orqa b o ‘lagida k o ‘p roq uchraydi.
Gastrin
osh q o zo n n in g pilorik q ism ida sintezlanib, qon orqali oshqozon bezlari 
faoliyatini ra g ‘batlantiradigan gorm ondir. M e ’daning pilorik qismi shilliq pardasiga 
berilgan k im yoviy va m exanik ta ’sirlar u n in g qonga o ‘tishin¡ ta ’minlaydi. Kimyoviy 
m oddalardan o qsilning parchalanísh m ahsulotlari va ovqatningekstraktiv moddalari 
gastrinni e rk in h o ld a o ‘tishini a n c h a te zla sh tira d i. Plorik qism dagi ovq at va shira 
ara lash m asid a x lo rid kislota m iq d o rin in g k o ‘payíb ketishi gastrin inkretsiyasini 
torm ozlaydi.
Serotonin
b o sh m iyaning b a ’zi q ism la rid a g i nerv oxirlarida ajra tila d ig a n
m oddadir. U ni ichakdagi interoxrom afin hujayralari ham sintezlaydi. Trom botsitlar
ISO

---

tarkibida uchraydigan serotonin qon -to m irlarin i toraytirib, ja ro h atlan g an tom irdan 
qon oqishi to ‘xtashini tezlashtiradi. Bu m o d d a n in g xulq- atv o r shak llan ish ig a ham
daxli bor. M iyatuzilm alarida serotonin m iq d o rin in g k am a y ib ketishi d ep ressiy ag a 
olibketadi.
Gistamin.
G istidindan kelib ch iq ad ig a n gistam in allergik rea k siy alam i p aydo 
qiladi. U ning ta ’sirid a nafas y o ‘lla rid a g i silliq m uskullar q isq a ra d i, b ro n x va 
bronxiolalar torayib, nafas olish q iy in lash ad i. T eri qon-tom irlarini ken g ay tirad i va 
kapillarlar devoriningo‘tkazuvchanligini oshiradi. Gistamin gipofizvagipotalam usda 
ham uchraydi, bu yerda u mediator vazifasini bajaradi. Uning ta ’sirida m e ’d a beztari 
xlorid kislota ajratishni keskin tezlashtiradi.
Kminlar
9-11 am inokislotalar q o ld ig ‘idan tashkil topgan va tuzilishi b ir-biriga 
yaqin p e p tid la r - kininlam i tashkil q ilad i. U la r um um iy o ‘tm ishdosh kininogendan 
kelib chiqadi. K ininogenning kininga ay lan ish i uchun kallikrein ferm enti zarur. Bu 
ferm entni ham s o ‘lak bezlari ajratad i. K allik rein qon plazm asining i 2-globulini 
b o ‘igan kininogenni parchalab, p o lip e p tid kallidin hosil qiladi. KalMdin tezd a 
bradikininga aylanish qobiliyatiga ega. K allidin vabradikinin qon-tom irlam i sezilarii 
darajada kengaytiradi va kapillarlar o ‘tkazuvchan!igini oshiradi.
Prostoglandinlar
. Prostoglandinlar o rg an iz m d a kechadigan tu rli ja ra y o n la rg a
ta siretadigan moddalardir. Ular h am m ahujayralam ingm em branasida uchraydigan 
araxidin kislotadan sintezlanadi. P ro sto g lan d in lam in g bir nechta turlari tafo v u t 
qilinadi (PG A , PGYe, PGG). Prostoglandinlar sog‘Iom odamlarda va gipertoniklarda 
tom irlam i kengaytirib, arterial b osim ni p asay tira d i. Bundan tashqari, ajra lay o tg an
siydik va siydikdagi natriy m iqdorini k o ‘p aytiradi.
N afas y o 'lla rid a g i silliq m uskullar h a m p rostoglandinlar ta ’sirid a b o ‘shashadi, 
bronxlar kengayadi. P rostoglandinlar b u y ra k usti bezlarining p o ‘stloq q a v a tid a va 
qalqonsim on bezda gorm onlam ing sin tez lan ish in i tezlashtiradi, u la r q o n ivishida 
ham sezilarii ta ’sir ko'rsatadi. P rosto g lan d in lar ta n a haroratini oshirish q o b iliyatiga 
ega. S huning uchun ulam ing sin tezin i torm o zlo v ch i m oddalar, m asalan , aspirin 
isitmani tushiradi.