O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Organizm reaksiyalarida avtonom nerv tizim ininig ishtiroki.
V e g e ta tiv
nervlarda innervatsiyalangan a’zolar faoliyatining refleks y o ‘li bilan o ‘zgarishi xu lq - 
atvordagi ham m a murakkab a k tla r- organizm dagi barcha shartsiz va shartli reflek to r 
reaksiyalanishi doim iy b ir qism idir. X u lq -atv o m in g turli-tum an aktlari m u sk u lla r 
faoliyatida faol harakatlarda nam oyon b o ‘lib, ham ish a ichki a ’zolar, y a ’n i q o n
ay lan ish i, n a fa s o lish , o v q at h az m q ilish , c h iq is h , ichki se k re tsiy a a ’z o l a r i 
funksiyasining o ‘zgarishi bilan davom etadi.
147

---

Y uqorida aytilgan a ’z o la r funksiyasining o ‘zgarishi tufayli m uskullar uzoq vaqt, 
m aksim al d arajada sam arali ishlay oladi. M uskullar qonni k o ‘p olib, ularda m odda 
alm ashinuvi k u c h a y g an d a g in a shunda yaxshi ishlay oladi. D arhaqiqat, har qanday 
m uskul ishiga y u rak te z ro q u rib qisqarish kuchi osh ad i, tu rli a ’zolardan o ‘tuvchi 
q o n q a y ta ta q s im la n a d i ( ic h k i a ’z o larn in g to m irla r i to ra y a d i, ish lay o tg a n
m u sk u lla m in g to m irla ri k e n g a y a d i), qo n d e p o la rid a n q o n chiqishi h iso b ig a 
tom irlarda qon k o ‘p ay a d i, n afa s olish kuchayadi v a chuqurlashadi, depolardagi 
qand qonga chiqadi v a h. k. M uskullar faoliyatiga yordam beradigan shu va boshqa 
k o ‘p moslanish reaksiyalari m arkaziy nervtizim idagi oliy bilim lam ingavtonom nerv 
tizim i orqali ta ’sirida y u z a g a chiqadi.
T ashqi m uhitning va o rg a n iz m ichki holatining tu rli o ‘zgarishlarida organizm
ichki m uhitining nisbiy d o im iy lig in i saqlashda avtonom n erv tizim ining ishtiroki 
m uhim aham iyatga e g a d ir. Q uyidagi hodisalar b u n g a m isol b o ‘la oladi. H avo 
harorati k o ‘tarilganda re fle k s y o ‘li bilan te r chiqadi, p eriferik tom irlar refleks y o ‘li 
bilan kengayib, issiqlik ch iq ish i kuchayadi, shuning natijasida gavda harorati doim o 
b ir d arajad a turib, o rg an iz m q iz ib ketm aydi. K o‘p q o n y o ‘qoti!ganda yurak tezroq 
u ra d i, to m irla r to r a y a d i, ta lo q d a y ig ‘ ilib q o lg a n q o n - to m irla rg a c h iq a d i. 
G em odinam ikadagi sh u o ‘zg a rish la r tufayli qon bosim i b irm uncha yuqori darajada 
turadi v a organizm da o z m i-k o ‘pm i norm a m iqdorda qon oladi.
B utun o rganizm ning u m u m iy reaksiyalarida avtonom nerv tizim ining ishtiroki 
va m oslashtiruvchi ah a m iy a ti organizm hayotiga x a v f ta h d id solganda: m asalan, 
dushm an hujum q ilg a n d a, o g ‘rituvchi shikastlarda, b o ‘g ‘ilib qolishda va shunga 
o ‘xshash hollarda ayniqsa y aq q o l k o ‘rinadi. Bunday vaziyatda taranglik reaksiyalari 
v a em otsional h o latlar ( g ‘a z a b , q o ‘rqish) ro ‘y beradi. U lar shu bilan ta ’riflanadiki, 
bosh m iya katta yarim sh a rla r p o ‘stlog‘i va butun m arkaziy nerv tizim ida qo ‘zg‘alish 
k eng yoyilib, m uskullar faoliyati kuchayadi va vegetativ reaksiyalam ing m urakkab 
kom pleksi yuzaga chiqadi. V egetativ reaksiyalarro‘y berishi natijasida organizmning 
ham m a kuchlari tahdid s o la y o tg a n xavfni bartaraf qilishga safarbar etadi. A vtonom
nerv tizim ining ishtiroki o d am n in g em otsional reaksiyalarini sababidan q at’i nazar, 
fiziologik analizqilishda ham nam oyon b o ‘ladi. O dam xursand bo'lgandayurakning 
tezro q urishi, teri to m irla rin in g kengayishi, y u zq iza rish i, q o ‘rqqanda esa terining 
rangsizlanishi («rangi o ‘chish i» ), te r ajralishi, te m in g g ‘a rg ‘isha b o lis h i, m e’dadan 
sh ira chiqm ay qolishi v a ic h a k peristaltikasining o ‘zgarishi, g ‘azablanish paytida 
q o ra c h iq n in g k e n g a y ish i v a s h u n g a o 'x sh a sh la rn i m iso l q ilib k o 'rsa ta y lik . 
E m otsional holatlarn in g bu h a m m a fiziologik ko‘rinish!ari shu bilan izohlanadiki, 
q o ‘z g ‘aiish markaziy nerv tizim iga yoyilganda avtonom nerv tizim i ham reaksiyalarm 
y u z a g a chiqarishda q atn ash a d i.
Em otsional q o ‘z g ‘alish p a y tid a avtonom nerv tiz im in in g ishtiroki bilan kelib 
ch iq ad ig a n reflektor a k tg a -