O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Gipotalamusning oldingiyadrolari
ta ’sirlanganda qorachiqlar va k o ‘z yoriqlari 
torayadi, y u rak urishi siyraklanadi, a rte riy a la r to nusi pasayadi va arterial b osim
kam ayadi, m e ’d a bezlarining sekretsiyasi, m e ’d a va ichaklam ing m o to r faoliyati 
kuchayadi, insulin k o 'p ro q ishla-nib ch iq ad i, sh u n in g n atijasida q on d ag i g lu k o z a 
kam ayadi, siydik ajraladi va defekatsiya r o ‘y beradi. Y uqorida aytilgan hodisalam ing 
ham m asi gipotalam usning oldingi y ad ro la rid a p arasim p atik nerv tizim in in g oliy 
m arkazlari borligiga aloqador.
G ipotalam usning o ‘rta yadrolari —
kulrang do'mboq
sohasi ta ’sirlan g an d a 
yoki y e m irilg a n d a m o d d a alm ashinuvi tu r lic h a o ‘z g a rad i. K u lran g d o ‘m b o q
zararlanganda butun gavdani yog‘ bosishi v a jin siy infantilizm kelib chiqishi m um kin. 
H ay v o n la m in g k u lran g d o ‘m b o g ‘i su ru n k a sig a t a ’sirlan g an d a, q o n d a lip id ia r 
k o ‘paygan va a o rta d a atero sk lero tik o ‘z g a ris h la r r o ‘y b ergan. M a y m u n la rd a 
gipotalam usning b a ’zi yadrolari bir n ec h a oy ta ’sirlanganda m e ’d a va o ‘n ikki 
b a rm o q ic h a k y a r a s i p ay d o b o ‘ la d i. B u ta jr ib a la r tro fik f u n k s iy a la r n in g
bo shqarilishida gipotalam us y ad ro larin in g qatn ash u v in i k o 'rsa ta d i.
G ip o ta lam u sn in g oldingi, o ‘rta v a o rq a d a g i yad ro lari te rm o re g u ly atsiy ad a 
birgalikda qatnashadi. G ipotaiam usi y em irilgan h ayvon gavda haroratini d o im o b ir 
d arajad a sa q lay olm aydigan (p o y k ilo te rm ) b o ‘Iib qoladi. K ulrang d o ‘m b o q q a
m exanik kuch yoki elektr toki bilan ta’sir etilganda, b a ’zan gavda harorati k o ‘tarilib, 
ha deganda tushm aydi.
G ip o ta lam u s yadrolariga ele k tr to k i b ila n t a ’sir etish m u rak k a b gorm o n al 
o ‘z g a r is h la r g a s a b a b b o ‘la d i. N a t i j a d a g i p o f iz n in g o ld in g i b o ‘ la g id a n
adrenokortikotrop, tireotrop va g o n ad o tro p g orm onlar, shuningdek, gipo fizn in g
orqadagi b o ‘lagidan gorm onlar chiqishi k uchayadi. G ipofizning oldingi boMagidan 
g orm onlar chiqishiga gipotalam usni q ay tar a lo q a tarzidagi ta ’siri qon d ag i sh u va 
boshqa g o rm o n la r m iqdori bilan idora e tila d i. B uni halqasim on o ‘zaro ta ’sim in g
quyidagi m iso lid a k o ‘rsatish m um kin. G ip o ta lam u sg a ta ’sir etilg an d a g o n ad o tro p
gorm on k o ‘p roq ishlanib chiqadi, n a tija d a jin s iy b ez la m in g ichki sekretsiyasi 
kuchayadi. Jin siy g o rm o n lar k o n se n tra tsiy a si o sh g a n d a esa g ip o ta la m u sn in g
g o n ad o tro p go rm o n chiqishini q o ‘z g ‘a y d ig a n y ad ro si to rm o zlan ad i. U rg ‘och i 
quyonning k u lrang d o ‘m bog‘iga estrogen k ristali kiritilsa, gipotalam us gonadotrop 
gorm on chiqishini q o ‘z g ‘amay. Erkak itlarg ip o ta lam u sin in g kulrang d o ‘m b o g ‘iga 
testosteron kristali kiritilsa, gipofiz gonadotrop gorm on ishlab chiqarm aydi, natijada 
m oyaklar atrofiyaianadi. G ipotalam usning jin s iy g orm onlarga n isbatan m axsus 
sezuvchanligi sh u bilan isbot etiladiki, g ip o ta la m u sg a g o rm o n lar k iritilg an d a r o ‘y 
beradigan o ‘z garishlar m iyaning b o sh q a q ism larig a g orm onlar k iritilg an d a r o ‘y 
bermaydi.
151

---

G ip o flzn in g orqadagi bo ‘la g id an gorm onlar chiqishini g ipotalam usning ta ’siri 
h a m q a y t a r a ’ lo q a ta r z id a q o n n in g o s m o tik b o s im i b ila n b o s h q a r ila d i. 
G ipotalam usning oldingi yadrolari yem irilganda buyraklar k o ‘proq siydik chiqaradi, 
bu y a d ro la r t a ’sirlanganda esa a n tid iu retik gorm on k o ‘p roq chiqishi sababli diurez 
kesk in d ara jad a kam ayadi.
G ip o ta la m u s n in g tu r li q i s m l a r i t a ’s ir la n g a n d a r o ‘y b e r u v c h i j a v o b
reaksiyalarining xususiyati shuki, u lard a gavdaning k o ‘pgina a ’zolari ishtirok etadi. 
Bu rea k siy alar kom pleks, integ rallan g an reaksiyalardir. G ipotalam us yadrolari 
um um iy, xulq-atvor reaksiyalarining aksarisida qatnashadi. G ipotalam us talamusdan, 
o q im tir y ad ro d an va retik u ly ar form atsiyadan im pulslar o lib, o vqatga m unosabat 
re a k siy alarid a qatnashadi. G ip o ta lam u s yadrolaridan biri — ventrom edial yadro 
ta ’sirla n g an d a hayvon allaq ach o n lard an beri berilm ay q o ‘y gan tansiq ovqatdan 
h a m v o z k e c h a d i, sh u y a d r o y e m ir ilg a n d a e s a o v q a tn i k o ‘p r o q y e y d i. 
G ip o ta lam u sn in g ikkinchi — parav en trik u ly ar y adrosi ta ’sirlan g an d a chanqov 
pay d o b o ‘lib, suvga ehtiyoj oshib ketadi. G ipotalam us jin s iy refleksda va agressiv- 
him o y alan ish reaksiyalarida h am q atnashadi. M ushuk g ipotalam usining ventro­
m edial y adrosiga nuqtasim on ta ’sir etilsa, agressiv refleks ro ‘y -rost yuzaga chiqadi, 
bu so x ta g 'a z a b reaksiyasi d eb ataladi.
S h u n d a y qilib, gipotalam us sim p atik va parasim patik n e rv sistem alarining 
f u n k s iy a la r in i va z n d o k r in b e z la r n in g s e k re to r f u n k s iy a la r in i b o s h q a rib , 
organizm dagi barcha m urakkab reaksiyalarining vegetativ kom ponentini ta ’minlaydi. 
G ip o ta lam u s faoliyatini o ‘z n a v b a tid a m arkaziy nerv tizim in in g oliy b o ‘lim lari —
p o ‘stlo q o stidagi yadrolar, m iy ach a v a k atta yarim sh arlar p o ‘stlo g ‘i n azorat qilib 
tu rad i, u la rg a gipotalam us b e v o s ita nerv y o ‘llari orqali ham , m iy a o ‘zanining 
retik u ly a r form atsiyasi o rqali h am bogMangan.
V e g e ta tiv fu n k s iy a la r n in g b o s h q a rilis h id a r e tik u ly a r fo rm a ts iy a , m iy ach a 
v a p o ‘stlo q osti y a d ro la rin in g a h a m iy a ti.