O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Hujayraga gormonn'mg ta ’sir etish mexanizmi.
H ujayraga gorm onlarning 
ta ’siri, odatda, u ch ta m exanizm dan biri orqali am alga oshadi: a) hujayrada m oddalar 
tarqalishining o ‘zgarishi; b ) oqsil hujayralarining kim yoviy m odifikatsiyasi; d) oqsil 
sintezida induksiya y o k i repressiya jarayonlari.
K eyinchalik bu birlam chi effektlar, hujayralardagi regulyator oqsillar m iqdorim
va ulam ing faolligini o ‘zgartiradi. B undan tashqari, ferm entativ jarayonlar tezligini 
ham oshiradi. O x ir-o q ib at gorm onal signalga to ‘qim alarda fiziologik jav o b vujudga 
keladi. Gorm on ta ’sirida hujayrada m oddalam ing tarqalish (kompartmentalizatsiyasi) 
mexanizmi m uhim o ‘rin egallaydi, u hujayra m em branasida ionlar o‘tkazuvchanligini 
o ‘zgartirishi bilan n a m o y o n b o ‘ladi. Ion kanallarining ishini neyrom ediatorlar 
tom onidan b o sh q a ra d i, b u la r hujayra m em branasining ichiga kirib boruvchi, oli-
158

---

g om er oqsil kom plekslaridir. B unday oligom er tu zilm alam ing xususiyati shundaki, 
u larion kanaliningm axsusjoylarigabirikib, kanalningochilishi vayopilishini amalga 
oshiradi. Oqsilli gorm onlar, prostoglandinlar, k atexolam inlam ing ta ’siri ikkiiamchi 
tashuvchilar yordam ida am alga oshadi. Ikkiiam chi ta sh u v ch ilarg a siklik A M F (s 
A M F), siklik G M FQGM F), inozitol 1,4,5-uchfosfat Sa2+ ionlari m isol b o ‘la oladi.
Hu/ayra tashqi yu zatl 
Membrana 
Hujayra ichi
48-rasm. 
G orm onlar ta ’s irm e x a n lz m i (G . 
Musalov 
v a T . S u la k v ilid z e Ia rb o ‘yicha, 
1980).
Ichki sekretstya beziariningfaoliyatlarini tekshirish usuliari.
Ichki sekretsiya 
bezlarining faoliyatini eksperim ental v a klinik usullar y ordam ida o ‘rganiladi, quyida 
ulardan eng muhimlari keltirilgan.
1. Ichki sekretsiya bezi q ism an yoki butunlay olib tash lan g an d a, (ekstirpatsiya) 
y u z a g a ch iq ad ig a n o q ib a tla m i o ‘rg an ish . B e z o lib ta s h la n g a n d a , k om pieks 
o ‘z garishlar yuzaga chiqadi v a b u o ‘z g arish lar o lib ta sh la n g a n bezd an ishlab 
chiqariladigan gorm onlar faoliyati bilan b o g ‘liq boMadi. M asalan, I. M ering va 
M inkovskiylaroshqozon osti b ez in in g ham endokrin v azifasi m avjudligini itlarda 
o ‘tk azilg an tajrib alarid a isb o tla d ila r, itlard a bu b e z n i o lib ta sh la sh , o ldiniga 
giperglikm iya va gulyukozuriyaga o lib keldi, s o ‘n g ra o p era tsiy a d an 2 - 3 haftadan 
so ‘n g o g ‘ir qandli diyabet kasalligi belgilari bilan oMganlar.
2. Jarrohlik operatsiyalarining m urakkabligi ham da hayvonlam i o g ‘ir jarohatlarga
159

---

olib kelishini in o b a tg a o lib , b iro r e n d o k rin bezdan olingan ekstrak tlam i yoki 
kim yoviy jih a td a n to z a g orm onlam i norm al h ayvonlarga yuborish yoki o ‘sha b ez 
to ‘qim asini o rg an iz m g a k o ‘chirib o ‘tkazish.
3. B irorta e n d o k rin bezi zararlangan y oki olib tashlangan organizm ga ikkinchi 
sog‘lom organizm ni ulash. Bunda bezni o lib tash lash oqibatlarini ikkinchi so g ‘lorn 
organizm b e z id a n c h iq ay o tg a n g o rm o n la r h iso b ig a kom pensatsiya ja ra y o n lari 
o‘rganiladi.
4. B ezga kiru v ch i va bezdan chiquvchi qonning fiziologik faolligini taqqoslash.
5. Q o n d a v a siy d ik d a gorm onning m iqdorini b iologik va kim yoviy usullar 
bilan aniqlash.
6. G o rm o n la m in g b io sin te z m ex anizm ini radioaktiv izotoplar y ordam ida 
o ‘rganish.
7. G orm onlam i su n ’iy y o ‘l bilan sintezqilish vakim yoviytuzilishini o ‘rganish.
8. B iror e n d o k rin bezi sust yoki o rtiq ch a ishlaydigan bem orlam i va ulam i 
davolash m a q sa d id a q ilin g an operatsiyalar oqibatlarini tekshirish.
G o rm o n n in g k im y o v iy tuzilishi m a ’lum b o ‘lsa, m iqdori o g ‘irlik b irlig id a 
ko'rsatiladi. G orm onning kimyoviy tuzilishi nom a’lum bo* Isa, miqdori shartli biologik 
birliklarda ifodalanadi. B ir biologik birlik deb, m a’lum hayvondam axsus fiziologik 
o lzgarishlar h osil q ilish uchun zarur boMgan gorm on m iqdorigaaytiladi.
G ipofiz. G ip o fiz uch: oldingi (adenogipofiz), orqa (neyrogipofiz) va oraliq 
b o la k la rd a n tu z iig a n m urakkab bezdir.