O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

O 
'pka to ‘qimasining elastik tortish kuchi.
0 ‘pka to‘qimasining elastik tortish 
kuchi uch om ilga bog‘liq:
1) alveolalar ichidan qoplanib turuvchi (surfaktan) moddaga;
2 ) o ‘pka to ‘qimasi elastik tolalariningtarangligiga;
3)bronxlarm uskullarining tonusiga.
0 ‘pkaning elastik tortishish kuchidan 2/3 qismi alveolalar devorining yuza 
tarangligiga bog'liq.
A lveolalam ing ichki yuzasini suvda erimaydigan 20 -1 0 0
nm
qalinlikdagi 
fosfolipid m odda - surfaktan qoplab turadi. U esa alveolalami bir-biriga yopishib 
qolishiga y o ‘l qo‘ymaydi. Surfaktan 2 tipdagi pnevmotsitlarda sintezlanadi. Uning 
sintezlanishi parasimpatik nerv ta ’sirlanganda kuchayadi, adashgan nerv kesib 
q o ‘yilganda esa sekinlashadi.
Alveolalardagi bosim nafas olinm aganda va nafas yo‘llari ochiq boMganda 
atm osfera bosimi bilan teng boMadi. N afas olganda alveolalarda bosim pasaya 
b o sh lay d i. Bosim pasayishi in sp ira to r muskullarning qisqarishiga va nafas 
y o ‘llarining qarshiligiga bog‘liq. A garda havo yollari berk bo‘lsa, kuchli nafas 
olishga harakat qilinganda bosim - 70 
mm sim. ust.
gacha pasayishi mumkin. Nafas 
chiqarganda alveolalarda bosim atm osfera bosimidan yuqoriroq boMadi. Nafas 
y o ‘Ilari to ‘siq b o ‘lib, kuchli nafas chiqarishga harakat qilinganda bosim 100 
mm
sim. ust.
gacha ortishi mumkin.
248

---

M anom «tr
67-rasm. Nafas olish va chiqarísh akti mexanikasini ko‘rsatuvch¡ 
Donders modcli.
0 ‘p k a hajm i va sig‘im lari. 0 ‘rta yoshli odam tinch turganda 500 ml (300 dan 
800) gacha havoni nafasga oladi. Bu o ‘pkaning 
nafas olish hajm i
deyiladi. Odam 
500 
ml
nafas havosi ustiga yana q o ‘shimcha 3000 
ml
gacha havo olishi mumkin. 
Ushbu hajm 
nafas olishning qo'shim cha hajmi
deb ataladi. T inch nafas olib 
chiqargandan so‘ng, chuqur nafas chiqarish orqali, yana qariyb 1500 
ml
havoni 
chiqarish mumkin. Bu hajm 
nafas chiqarishning qo 'shimcha hajm i
deyiladi.
C h u q u r 
maksimal nafas chiqargandan so‘ng ham o'pkada yana 1000-1500/n/
miqdorda havo qoladi, bu 
qoldiq hajmi
deyiladi.
Ikki tomonlamaochiq pnevm otoral^dan keyin ham o'pkada minimal miqdorda 
havo qoladi. Bu havo o kpka alveolalarida qolib ketadi. Inson o ‘lgandan so‘ng 
alveolalardan avvalroq bronxiolalar yopishib qo 
41
Shuning uchun kfitta odamlar 
va tug‘:lgandan so‘ng nafas oigan g o ‘dakr.ing o'pkasi suvda ch o ‘kmaydi. 0 ‘lik 
tug ilgan bolaning o ‘pkasi yozilmagan va ichida havo bo‘lmagan!igi uchun suvda 
cho‘kib ketadi. Bu esa sud tibbiyoti amaliyotida katta aham iyatga ega.
N afas havosi, nafas olish v a nafas chiqarishlam ing q o ‘shim cha havolari 
yig‘indilari (500+3000+1500=5000m/) 
o ‘pkaningtirikiiksig'imim
(O lT S) tashkil 
qiladi. 0 ‘TS insonlam ingyoshigajinsiga, sog‘lig‘iga, tananing katta kichikligiga, 
jismonan chiniqqanligiga bog‘hq b o ‘ladi. Uning ko‘rsatkichi erkaklarda (4000- 
5000
ml)
ayollarga nisbatan (3000-4500/?»/) birniuncha ko‘proq (25% ) bo‘ ladi. Odam 
tik turganda 0 ‘TS ko‘rsatkichi yotganga yoki o ‘tirganga nisbatan k o ‘proq bo‘ ladi.
0 ‘pkaga sig‘a olishi mumkin bo‘lgan maksimal havo 
o 'pkaning umumiysig'imi
deyiladi. Bu ko‘rsatkich 6500 
m l
(1 5 0 0 + 5 0 0 0 -6 0 0 0 ^ /) qoldiq hajm va 0 ‘TS 
yig‘indisidan iborat.
249

---

O ddiy nafas olib chiqargandan so‘ng o ‘pkada bo‘1ib, qolgan havo miqdon