O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Yuqori atmosfera bosimida nafas olish,
»awoslar, akvalanglar ish vaqtida yuqori 
bosim ga ega boMgan havodan yoki gazlar aralashmasidan sun’iy ravishda nafas 
oladilar. Suv ostida har 10 m etrtushgan sari bosim 1 atmosferaga ortadi. Agar odam 
oddiy havodan nafas olsa, u holda azot gazi yog‘ to‘qimasida eriydi. Azotning 
to ‘qimalardan diffliziyasi asta-sekin bo'ladi. Shuning uchun ham g ‘aw oslar suv 
yuzasiga asta-sekin ko‘tari!ishlari kerak. Ayrim sabablarga ko‘ra suv yuzasiga tez 
ko'tarilsa, gazlam ing qonda eruvchanligi kamayib ketadi va yuqori bosimda erigan 
gazlar ajralib, pufakchalar hosil qiladi (qon «qaynaydi»). Erigan gazlar ichída eng 
havotirlisi azot gazi boMib, u asosan erkin erigan shaklda bo‘ladi. T e z k o ‘tanlish 
oqibatida o ‘pkadan chiqib ulgurmaydi va qonda gaz pufaklari paydo bo‘ladi, ya’ni 
gaz emboliyasi hosil qiluvchi kesson kasalligi kelib chiqadi. Muskul va bo‘g‘imlarda 
kuchli og‘riq!ar paydo bo‘ladi, bosh aylanadi, qusadi, xalloslaydi, (bemor) hushidan 
ketadi. Bunday hollarda birinchi yordam k o ‘rsatish uchun qondan ajralib chiqqan 
gaz pufakchalarini yana eritib yuborish uchun qaytadan yuqori bosim sharoitiga 
tush Irish kerak. Bu holat - em boliya miyaning muhim markazlarini qon bilan 
ta'm inlaydigan tomirlarda rivojlansa hayotga xavf tug‘iladi. Shuning uchun ham 
g ‘avvos!ar nafas oiadigan gazlar aralashmasini azot o‘miga geliy gazi qo‘shiladi. 
Natijada nafas olish yengillashadi, chunki geliyning zichligi azot zichligidan 7 marta 
kam, shu tufayli, nafas yo‘llarining qarshiligi kamayadi. Geliy gazining qonda 
eruvchanligi o ‘ta kam boMganligi uchun emboliya kasalligi kelib chiqmaydi.
Toza kisloroddan nafas olish.
Klinik amaiiyotda ayrim hollarda yuqori atmosfera 
bosim ga ega b o ‘lgan kislorod bilan nafas oldirib davolaydilar. Nafas olayotgan 
havoda yuqori parsial bosimga ega b o ‘!gan kislorod davolovchi ta sir ko rsatadi. 
Ammo uzoq vaqt toza kislorod bilan davolangach, aksincha ta sir ko rsatishi ham 
m um kin. S og‘lom odamlar shu sharoitda nafas oldirilsa, ularda to ‘sh suyagi 
sohasida o g ‘riq seziladi, ayniqsa chuqur nafas olganda kuchayadi. O pkaning 
tiriklík sig ‘imi ozayadi. M arkaziy nerv tizimida o‘zgarishlar boMadi. Bunday 
o ‘zgarishlar kelib chiqishiga sabab, qondagi ayrim fermentlar faolligi pasayib 
(inaktivatsiya) ketadi (ayniqsa degidrogenazalar).
C hala tu g ‘ilgan chaqaloq uzoq vaqt kisloroddan ortiqcha k o ‘p nafas olsa, 
gavham i fib ro z to ‘qimasi qoplab, ko‘zi k o ‘rmay qoladi (ko*r boMib qoladi).
Past atmosfera bosimida nafas olish.
Dengiz sathidan ko‘tarilgan sayin 0 2 
ning parsial bosimi ham pasayadi, am m o alveoiyar havoning suv bug lari büan 
to‘yinishi o ‘zgarmaydi. Insonlam ing m a’lum qisroi - alpinistlar, parashyutchilar 
20000 m balandlikda nafas oiadigan havoda 0 2 miqdori nolgateng b o ia d i. Odam 
m axsus ballonga ulangan niqobni yuziga tutib, kislorodga boy havodan nafas 
olishi kerak. 2-2,5 km balandlikda ko‘pchilik odamlar bemalol yashab faoliyat ko‘rsata
266

---

oladilar. 3 -3 ,5 km balandlikda nafas faoliyati o ‘zgaradi, tog‘ kasalliklari alom ati 
paydo bo‘ladi. 4 - 6 km balandlikda tog4 yoki balandlik kasalligi belgilari paydo 
bo‘ladi: bo'shashish, rangi oqarish, labtarda va burunning ravoqlarida k o ‘karish 
belgilari paydo bo'ladi. Yurak urishlari sekinlashadi, arterial bosim pasayadi, bosh 
og‘riydi, nafas olish chuqurligi kamayadi, k o ‘ngil ayniydi, qusadi. 7 km balandlikda 
esa inson hushidan ketib hayot uchun x av f tu g ‘uladi.
Eng xavflisi gipoksiyaning tez rivojlanishi hisoblanadi. Bu vaqtda inson 
gipoksiya bilan b o g ‘liq boMgan noxush sez g ila m i sezm aydi, b ezo v talan ish
bo‘lmaydi. Bexosdan hushidan ketib qoladi.
Yuqoriga ko'tarilganda esa gipoksiyaning rivojlanishi odam larda tu rlich a 
kechadi. Tashqi nafasda bo'Iadigan o ‘zgarishlar quyidagi omillarga bog‘liq: I. 
Gipoksiyaningqanchaliktezlik bilan rivojlanayotganligi;2. Kislorod iste’mol qilish 
darajasi (tinch turganda yoki jismoniy ish bajarganda); 3. Gipoksik omilni t a ’sir 
etish davomiyligi. 11-12 km balandlikda toza kislorod bilan nafas olish insonning 
ishlash qobiliyatini uzoq vaqt saqlab qola oladi. Juda yuqoriga ko‘tarilganda toza 
kislorod bilan nafas olinganda ham a lv eo ly a r havoda uning parsial bosim i 
m e’yordagidan past bo‘ladi. Shuning uchun ham stratosferda uchuvchilar m axsus 
germetik kameralarda yoki skafandrlarda bo‘ lishlari kerak. U yerda yetarli darajadagi 
atmosfera bosimi sharoiti mavjud.
Gipoksiyaga chidam lilik insonlarda individual b o ‘Iib, b a’zilarda 2 ,5 km 
b alan d lik d a s e z ila boshlaydi. B a ro k a m e ra la rd a m ashq q ilish n a tija s id a
organizimning past atmosfera bosimiga chidam liligi oshadi, hattoki 7000 m etr 
balandtlikda ham ish qobiliyati saqlanib qoladi.
Juda baland tog‘Ii joylarda yashovchi odamlar kislorodning past parsial bosim iga 
moslashib qoladi lar (akklimatizatsiya). Bu bir necha omillarga bogliq: 1. Eritropoez 
kuchayishi hisobiga eritrotsitlar miqdorining ortishi; 2. 0 ‘z o ‘mida gem oglabin 
miqdori va qon kislorod sig'imining ortishi; 3 . 0 ‘pka ventilyatsiyasining ortishi; 4. 
Kislorod yetishm asligiga organizm to ‘qim alari jum ladan MNS sezgirligining 
pasayishi; 5. T o ‘qima kapillarlari qalinligining uzunligi va egriligining ortishi; 6. 
E ritro tsitla rd a 2 ,3 -g litse ro fo sfa t m iq d o ri ortisTii h iso b ig a t o 'q im a la r d a
oksigemoglobin dissotsiatsiyasi kuchayib, egri chiziqning o‘ng tomonga siljishi.
G ipoksiya. Kislorod yetishmasligi, to‘qim alam ing kislorod bilan yetarlicha 
ta’minlanmasligi yoki ulaming to‘qim alardao‘zlashtirilishi buzilishi natijasida kelib 
chiqadigan hola!.
Alveolyar havodan qonga yetarlicha kislorod o‘tmasligi gipoksemik gipoksiyaga 
sabab bo‘ladi. Bu organizmning kislorod bilan ta ’minlanishida ishtirok etuvchi a ’zo 
va tizimiar kasalliklarida, organizm har xil m oddalardan zaharlanganda kuzatiladi. 
Gipoksiya tez-tez uchrab turadi va turli patologik jarayonlam ing asosi hisoblanadi.
Qisqa vaqtli gipoksiya organizmda patologik holatiar kuzatilmaganda ham
uchraydi. Y a’ni kislorodning tashilishi va t o ‘qim alarga o ‘tishi b u z ilg a n d a , 
organizmning kislorodga ehtiyoji birdaniga kuchayganda, og‘irjismoniy ish vaqtida, 
kuchli jism oniy mashq vaqtida ham bunday holat kuzatilishi mumkin. G ipoksiya 
paydo boMishi sharoiti va xarakteriga qarab turlicha b o ‘ladi: