O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

S e n so r tizim ning g orizontal b o 'yich a shakllanishida retseptorlar
va 
neyronlar
orasidagi bogManish shu qavatlar ichida yuz beradi.
Sensor tizimning asosiy vazifalari.
Sensor tizim quyidagi asosiy vazifalar yoki 
operatsiyalam i amalga oshiradi. 1) signallami topish (aniqlash) 2) signallami bir- 
biridan ajratish, 3) signallami o'tkazish va o ‘zgartirish, 4) maMumotlami kodga 
solish, 5) signallam ing u yoki bu xossalarini detektorlash, 6) obrazni topish.
Signallam i topish.
Bu hodisa m axsus hujayra-retseptorlarda ro‘yobga chiqadi. 
Bu hujayralar fizik va kimyoviy shakldagi ta’sirotlami nerv impulslariga ay iantiradi.
Retseptorlarning sinßanishi.
A m aliyotda retseptorlam ing psixofiziologik 
sinflanishi muhim ahamiyatga ega b o ‘lib, ta ’sirotlarganisbatan sezish xarakteriga 
ko‘ra: insonlarda ko‘ruv eshituv, h id biluv, ta ’m biluv retseptorlari, termo-proprio- 
vestibuloretseptorlar va og‘riq retseptorlari tafovut etilad i..
Retseptorlar ichki va tashqi retseptorlar deb ataluvchi ikkita katta guruhga ham 
boMinadi. Ichki retseptorlar (interoretseptorlar) va tashqi (ekstraretseptorlar). 
Interaretseptorlarga vestibulo-va proprioretseptorlar (tayanch-harakat apparatini 
retseptorlari) hamma visseroretseptorlar (ichki organlar holatidan signal beruvchi) 
retseptorlar kiradi. Ekstraretseptorlarga esa eshituv, ko'ruv, hid biluv, ta’m biluv 
retseptorlari kiradi.
R etseptorlam ing tashqi m uhit bilan aloqasining xarakteriga ko ra distant, 
ta ’sirlovchi manbadan axborotni m a’lum masofadan qabul qilinadi. (Ko ruv, eshituv 
va hid bilud) va kontakt, retseptorlar ta ’sirlovchini bevosita ta ’sirida qo‘zg‘aladi 
(tarn biluv, taktil).
T a ’s irlo v c h ila r n in g ta b ia tig a k o ‘ra: re ts e p to rla r: f o to re ts e p to rla r, 
m exanoretseptorlar va boshqalarga boMinadi.
Barcha retseptorlar birlamchi — sezuvchi va ikkilamchi — sezuvchi retseptorlarga 
boMinadi. Birlamchi sezuvchi retseptorlarga hid biluv, taktil va proprioretseptorlar 
kiradi. U lam ing o kziga xos tom oni shundan iboratki, ta sirlovchi energiya nerv 
im pulsga sensor tizimning birinchi neyronida yuzaga chiqadi. Ikkilamchi sezuvchi 
retsep to rlarg a ta ’m biluv, kuruv, eshituv, vestibulyar apparat kiradi. Ularda 
ta ’sirlovchi bilan birinchi neyron o ‘rtasida maxsus retseptor hujayrasi bo‘lib, 
im p u ls la r gen e ratsiy a q ilm a y d i. Shunday qilib, birinchi neyron bevosita 
q o ‘zg‘almasdan balki retseptor hujayrasi orqali qo‘zg‘aladi.
Retseptorlarning umumiy qo ‘zg'alish mexanizmlari.
Retseptor hujayralarida 
tashqi muhitdan berilgan ta’sirotlar yangi retseptor signaliga aylanadi yoki sensor
326

---

I
signal! transduksiyasi amalga oshiradi. Bu ja ray o n 3 bosqichni o ‘z ichiga oladi.
1. Hid taratuvchi molekula yoki ta ’m biluv m oddasi (hid biluv, ta ’m b ilu d ) 
yorug‘lik (kurud) yoki mexanik ta’sirotlar bilan retseptorlar hujayra mem branasida 
joylashgan oqsil moiekulasi bilan o‘zaro aloqasi yuzaga chiqadi.
2. R etseptor hujayralarida sensor s ig n a lla m in g hosil b o ‘lishi va u n in g
uzatilishiga b o g ‘liq boMganjarayonlar ro ‘y beradi.
3. Retseptor membranasidajoylashgan ion kanallari ochilish va ular orqali ion 
tok oqimi o ‘ta boshlaydi. Bu o ‘z navbatida retse p to r hujayra m em branasini 
depolyarizatsiyaga uchratadi (retseptor potensiali deb ataluvchi potensial yu zag a 
chiqadi).
Birlamchi sezuvchi retseptorlarda bu potensial membranani o ‘ta sezuvchan 
qismlarga ta’sir etib, harakat potensialni generatsiyasini yuzaga chiqaradi - (elek tr 
nerv impulslari). Ikkilamchi-sezuvchi retseptorlarda, retseptor hujayralam ing 
presinaptik membranasidan mediatorlar ajratilishini yuzaga chiqaradi. M ediator 
(masalan, atsetilxolin) birinchi neyronni postsinaptik membranasidagi qutblanishni 
o ‘zgarishiga olib keladi (postsinaptik potensial generatsiyasi yuzaga chiqadi) sen- 
sor tizimning birinchi neyronida hosil bo‘lgan postsinaptik potensial generator 
potensial deb ataladi.
Sensor tizimni absolyut sezgirligi bo‘sag‘a reaksiyasi bilan o ‘lchanadi. Sezgirlik 
va bo‘sag‘a bular xarakteriga ko‘ra bir-biriga qaram a-qarshi tushunchalardir: 
bo‘sag‘a qancha yuqori bo'Isa, sezgirlik shuncha past yoki aksincha.
Retseptor elementlarini adekvat ta’sirlovchilarga (odatda, ularga evolyutsion 
mosiashgan) sezuvchanligi juda yuqori. Masalan, hid biluv retseptori, hid taratuvchi 
bitta molekula ta’sirida ham - hid bilish ro ‘yobga chiqadi. Eshituv retseptorlam ing 
sezuvchanligi ham m e’yorida: agar u ju d a yuqori b o ‘lganida edi, biz qu!og‘im iz 
ostida doimo shovqin eshitgan bo'lardik.