O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

M uskulning qisqarish turlari.
Muskul berilgan yakka ta’sirlarga 
m uskulyakka
q isq a rish i
b ila n ja v o b beradi. Y akka q isq arish uch davrda sodir b o 'la d i: 
qisqarishning latent davri, qisqarish va bo'shashish davrlari. Latent davr mushak
44

---

tolasi m em branasining qo‘z g ‘a lish i, to la ichidagi T -tizim b o 'y la b harakat 
potensialining tarqalishi, inozitol uch fosfatninghosi) bo'lishi, hujayra ichida kalsiy 
konsentratsiyasining oshishi, k o ‘ndalang ko'priklam ing faollashishi uchun ketgan 
vaqt bilan ifodalanadi. Muskul qisqarishini miografik qayd qilishining oddiy usulida 
latent davri 0,02 sekundni tashkil qiladi.
Qisqarish davriyoki laranglikning ortishi.
Muskul tolalarining erkin qisqarishi 
kuzatilsa, bu holda izotonik qisqarish kuzatiladi. Bunda m uskulning tarangliligi 
deyarli o ‘zgarm aydi, faqat m uskul to lalarin in g uzunligi o 'z g a ra d i. Bunday 
qisqarishga 
izotonik
qisqarish d ey ilad i. A gar m uskul tolasi ikki tom ondan 
mahkamlanib unga ta’sirberiisa, u holda erkin qisqara olmaydi. Bunday qisqarishga 
izometrik
qisqarish deb ataladi.
Vaqt. 0.5 ms
13-rasm. Tetanik qisqarish turlari.
Agar bu qisqarish turini lo'laligicha tahlil qilsak, qisqarish davom ida muskul 
tolasining uzunligi haqiqatdan ham o ‘zgarmaydi, biroq, sarkomer o ‘lchami o ‘zgaradi, 
bu holat aktin va miozin oqsil iptarini bir-biriga nisbatan «sirpanib» kirishidan 
vujudga keladi. Bu holatda yuzaga kelgan taranglanish, tola ichida joylashgan 
elastik elementlarga uzatiladi. Elastik xususiyatni miozin iplarining k o ‘ndalang 
ko‘prikcha!ari, aktin ipiari, Z-plastinka, uzunasiga joylashgan sarkoplazm atik 
retikulum va muskul tolasining sarkolem m asi namoyon qiladi. Inson organizm ida 
s o f holdagi izotonik yoki izometrik qisqarishlar uchram aydi. T aranglikning 
rivojlanishi muskul tolasining uzunligini qisqarishi bilan nam oyon boMadi. 
Qisqarishning bunday turi -
auksotonik
+ deyiladi.
B o ‘sh a sh ish d av ri m io fib rilla d a g i -C a +2 io n la rin in g k o n se n tra tsiy a si 
kamayganda, miozin boshchasi aktin fiiamentlaridan uziladi vanatijada bo'shashish 
yuzaga keladi.
c
14-rasm. Skelet muskuliningyakka qisqarish egri chizig‘i: 
a - la 'sir etish vaqti, a-b - ■ latent davri, b-c - kaltalanish davri, c-d bo ‘shashish davri.
45

---

Skelet muskuliningyakka qisqarish balandligi ta'sirkuchiga bog‘Iiq. Bo‘sag‘a 
kuchi bilan ta ’sir etilgandaqisqarish arang seziladi, ta’sirkuchi orttirilganda qisqarish 
kuchayadi (subm aksim al qisqarish), m a ’lum balandlikka yetgan ta ’sir kuchi 
orttirilganiga qaramay, muskulning qisqarish balandligi o ‘zgarmay qolaveradi 
(m aksim al qisqarish). Buning sababi shuki, muskul bir talay tolalardan tuzilgan. 
Muskul tolalarining har biri «bor yoki y o ‘q» qonuniga muvofiq reaksiya k o ‘reatadi, 
am m o ham m a tolalaming qo‘zg‘aluvchanligi bir xil bo‘lmaganligi uchun kuchsiz 
ta ’sirga ulam ing bir qismi qo‘zg ‘aladi. Maksimal qo‘zg‘alishda esa muskulning 
ham m a tolalari qisqaradi
Q isq a rish la rn in g qo 'sh iiish i (sum m atsiya) va tetanus.
T abiiy sharoitda 
organ izm da skelet muskulining yakka qisqarishi uchramaydi. Nerv tizimidan odatda 
alohida ta ’sirlar emas, baiki uzluksiz tez keluvchi bir qancha nerv impulslari kelib 
turadi
Qisqarishlarsummatsiyasinikuzatish uchun muskulga ikkita yakka ta’sir beriladi. 
T a’sirlar o ‘rtasidagi interval shunday boMishi kerakki, ikkinchi ta ’sir muskulning 
qisqarishi yoki muskul tarangligining ortishi davrida berilishi shart, bunda ketma- 
k et y a k k a qisqarishlar sum m atsiyalanadi, natijada yakka stim ulga javoban, 
am plitudasi yuqori boMgan qisqarish yuz beradi. Agar muskul tolasigaberilayotgan 
n a v b atd ag i stim ul m uskulning q isq a rish davriga to ‘g‘ri kelsa, unda yakka 
qisqarishlarning to l a qo‘shilishi ro‘y beradi, bunday holat