O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V

Muhim ion kanallari va q o ^ a iu v c h a n membranalarda ion oqimlari
a n a l tin! 
it
*. _
I
-J . 
I
* 
■
Kanal tipi
Funksiyasi
Tok
Kanal blokatori
Kaliyli (tinchlikda)
Tinchlik potensialini 
hosil qiladi
£kf(oqim)
TEA
Natnyh
Harakat potensialini 
hosil qiladi
1 r x
Kalsiyli
Sekin potensiallami 
hosil qiladi.
D-600,
verapamil.
Kaliyli sekin 
(to*g‘irlanuvchi)
Repoliyarizatsiyani
ta’minlaydi
£l+ (ushlab 
qolinishi)
TEA
Kalsiy
faollashtiruvchi
kaliyli
Ca2* ionlari oqimi 
hisobiga 
Repoliyarizatsiyaning 
chegaraianganligi
t *
j* 
c»
-
TEA
boh: TEA-tetraetilammoniy; TTX-tetradotoksin.
^
Bundan tashqari, kalsiy kanallari faoliyati ham katta qiziqish uyg‘otadi. Odatda, 
ko‘pgina holatlarda membrana ¡chiga kiruvchi kalsiy oqimi yetarli kattalikka ega 
bo Imaganligi sababli, hujayram em branasida depolyarizatsiyani chaqira olmaydi. 
Ko pgina holatlarda hujayra ichiga tushgan kalsiy «messenjer» yoki ikkilamchi 
tashuvchi vazifasini bajaradi. Natriy ionlarining hujayra ichiga kirishi natijasida 
kelib chiqqan hujayra mem branasining depolyarizatsiyasi kalsiy kanallarini 
faollashtiradi. Kalsiy kanallarining inaktivatsiyasi birmuncha murakkabjarayondir. 
Bir tom ondan, hujayra ichida erkin kalsiy konsentratsiyasining ortishi kalsiy 
kanallarining inaktivatsiyasiga olib keladi. Ikkinchí tomonidan esa, hujayra 
sitoplazmasi oqsillari kalsiyni o‘ziga biriktiradilar, bu o ‘znavbatida kalsiy oqimini 
uzoq muddat bir xil kattalikda ushlab turishiga imkon beradi. Bu vaqtda natriy 
oqimi butunlay sekinlashadi. Yurak hujayralari faoliyatida kalsiy kanallarining 
ahamiyatijuda muhimdir.
Tinchlik potensialí. Tinchlik holatida hujayraning ichki yuzasi tashqi yuzasiga 
msbatan manfiy potensialga ega. Tinch holatda bo‘lgan nervhujayrasi membrana 
potensialí taxm inan 70-95 
m V g a
tengdir. Xodchkin va Xaksli nazariyalariga 
muvofiq, membrana potensialiningkattaligi birnechaomillargabog‘l¡q:harxil ionlar 
uchun hujayra membranasining selektiv o'tkazuvchanligi, hujayra sitoplazmasi va 
sirtida ionlar konsentratsiyasi har xil bo'lishiga, (ionlarassimmetriyasi), ionlar faol 
transportini ishlash prinsipiga vah. k. Lekin bu omillar bir-biri bilan uzviy bog'liqdir. 
Bu potensiailar farqi 
tinchlik potensialí
yoki 
membrana potensialí
deb ataladi. 
Tinchlik potensialini faqat m ikroelektrodlar yordamida aniqlash mumkin, bu
12

---

elektrodlar hujayra ichidagi potensiallami sezishga m o‘ljallangan. M ikroelektrod -
shisha naychadan cho‘zib yasalgan ingichka kapillar, y a’ni kichik tomizgichdan 
¡borat. Kichik tomizgich uchining diametri taxminan 0,5 
mk.
Kichik tomizgichga tuz 
eritmasi (3 
M
KSI) to ‘ldiriladi, eritmaga esa metall elektrod botiriladi va o ‘zgarmas 
tokning kuchaytirgichi ossillograf bilan birlashtiriladi. M ikroelektrod hujayrani 
qoplovchi membranasini teshib o ‘tishi bilanoq, ossillograf nuri boshlang‘ich 
holatdan darhol pastga burilib, yangi sathda qaror topadí va hujayraning yuzasi 
bilan protoplazm asi o ‘rtas¡dagi poten siallar o ‘zgarishini ko‘rsatadi. H ujayra 
membranasiga mikroelektrod shikast yetkazilm asdan kiritilsa, hujayra bir necha 
soatgacha faoliyat ko‘rsata oladi.
Tinchlikpotensialining kelib chiqish mexanizmi.
Tinchlik potensiali tabiatini 
tushuntirishda turli nazariyalarga m urojaat etiladi. Bu muammo haqida hozirgi 
tasavvurlami birinchi bolib, yaratganlardan biri V. Yu. Chagovesdir. U 1896-yilda 
«Bioelektrik jarayonlarining ion tabiati» haqidagi fikm i bayon qildi va shu 
potensiallaming kelib chiqishini izohlash uchun elektrolitik dissotsiya nazariyasini 
tatbiq etish g a urinib k o'rdi. K ey in ch alik Yu. B ernshteyn «M em brana-ion 
nazariyasi»ni o!g‘a surdi. Bu nazariyani A. X odckin va A. X aksli (1952-y.) 
takomillashtirib, tajribalarida isbotlab berdilar. Hozirgi kunda bu nazariyani ko'pchilik 
olimlare’tirofetadilar. Membrana-ion nazariyasiga muvofiq, potensiallar hujayraning 
ichida va sirtida «K+, Na+, Cl» ionlari konsentratsiyasining har xilligidan va mem ­
brana bu ionlaming turlicha o‘tkazuvchanIigidan kelib chiqadi.
Nerv va muskul hujayralariníng sirtidagi suyuqlikka nisbatan protoplazm asida 
kaliy ionlari 20-5 0 baravar ko‘proq, natriy ionlari 8 -1 0 baravar kamroq va xlor 
ionlari esa 50 baravar kamdir. Bu holatning sababi shundaki, hujayra membranasi 
qo‘zg‘almagan paytida kaliy ionlarini yaxshi o‘tkazadi va aksincha natriy ionlarini 
yomon o'tkazadi. Bu natriy va kaliy izotoplari yordam ida o ‘tkazilgan tajribada 
isbotlangan.
Membrana potensialining kelib chiqish mexanizmim Bemshteyn-Xodchkin 
nazariyasi b o ‘yicha quyidagi m odel-tajribada k o 'rib chiqamiz. S un’iy yarim
o tkazuvchan membrana bilan ajratilgan idishning o ‘ng yarmiga konsentrlangan 
K2 C 0 4 eritmasi to ‘ldiriladi, chap yarmiga esa kamroq konsentratsiyali kaliy sulfat 
eritmasi solinadi. Idishning ajratib turgan m em brana teshiklari musbat zaryadli K1 
ionlarini bemalol o'tkazadi, lekin manfiy zaryadli C04~ ionlarini o ‘tkazmaydi. 
Konsentratsiya gradiyenti (tafovut) borligi sababli K* ionlari membrana orqali 
idishning o ‘ng yarmidan chap yarmiga diffuzlanib bemalol o ‘ta boshlaydi. Bunga 
qarama-qarshi oMaroq, membrana orqali o‘ta olmagan manfiy zaryadli ionlar, y a ’ni 
S O / ionlar membranasining o‘ng yuzasida to 'p lan a boshlaydi. Ular manfiy zaryadi 
bilan K ionlarini elektrostatik yo‘l bilan ushlab turadi. Buning natijasida mem ­
brana qutblanadi; uning ikki yuzasi o‘rtasidagi potensiallar farqi yuzaga chiqadi.
Membrana sirti va ichki tomonlarida K> ionlarining konsentratsiyasi farqi tinchlik 
potensiali miqdorini belgilab beruvchi asosiy omil ekanligi hozirgi kunda m a’Ium. 
Membrana orqali diffuz potensiallar farqi Nem stning quyidagi formulasi yordamida 
hisoblab topiladi: