O. T. Alyaviya, s h. Q. Q o d ir o V, A. N. Q o d ir o V, s h. H. H a m r o q u L o V, E. H. H a u L o V
Yüklə 12,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
{animal, somatik)
va vegetativ (o ‘sim lik lar) funksiyalarga a jra tg a n . B irinchisiga organizm ning harakatlanishi, ta sh q i t a ’sirlam i qabul q ilish k irsa , ikkinchisiga o rg a n iz m n in g q o lg a n b a rc h a fu n k s iy a la r i k ira d i. So m a tik nerv sistemasi 131 organizm ning se n so r v a m otor fiinksiyalarini t a ’minlaydi. Vegetativ nerv sistemasi barcha ichki a ’zolar, tom irlar va ter bezlarining efferent innervatsiyasini, shuningdek, s k e le t m u s k u lla r i, re ts e p to r la r in in g v a q is m a n n e rv s is te m a s in in g tr o f lk innervatsiyasini t a ’m inlaydi. V egetativ funksiyalarregulyatsiyasini ajratish biian birga, organizm ning butun reak siy alarid a se n so r, m otor va vegetativ k om ponentlar yuqorida aytganim izdek, o ‘zaro c h a m b a rc h as bogM anganligini qayt q ilib o ‘tm oq kerak. A yrim x o ssa la rig a asoslangan holda, K lo d B em ar vegetativ nerv sistem asini ixtiyorga b o 'ysunm aydigan sistem a d e b a ta d i. G a sk e ll b u s is te m a b ila n boshqariluvchi muskullar kimyoviy sezgirlikka egaligini hisobga olib, bu sistem ani simpatik (a d re n a l) v a ichki a ’zoiar nerv sistemasi deb atadi. N . L engli ix tiy o riy va ixtiyorga b o ‘ysunm aydigan nerv sistem alari reflektor yoyidagi fa rq la r m avjudligini aniqladi. Ixtiyoriy - som atik innervatsiyaning e ffe rent y o ‘li bir neyronli va ixtiyorga b o ‘ysunm aydigan nerv sistem asi efferent y o ‘li ikki neyronli ekanligini, ulam ing birinchisi M N Sda va ikkinchisi periferik gangliyada (tugunda) y o tish i aniqlandi. Bu nerv tizim i M N Sga nisbatan m ustaqil ekanligini ta ’kidlab, uni N . L engli avtonom nerv sistemasi deb atadi. Bu nerv sistem asi asosan efferent tiz im d a n iborat deb tushundi va simpatik (torakolyum bal b o ‘lim ) ham da parasimpatik (kranial va sakral) boMimlarga b o ‘ldi. Ichak devoridagi nerv tutamlarini enteral sistema d e b atadi. H alq aro a n a to m ik nom enklaturasiga b inoan h o zird a avtonom atam asi, qolgan barcha a ta m a la r - o ‘simlikkaxos, visseral, vegetativ o ‘m iga ishlatilmoqda. A vtonom nerv tizimi tu sh u n c h asig a organizm ning b ir butun adekvat reaksiyani ta ’m inlovchi ichki hay o tiy ja ra y o n larin i boshqaruvchi m arkaziy va periferik hujayralar m ajm uyi kiritilgan. O rg an izm reak siy alarin in g skelet m uskullari tom onidan yuzaga chiqariladigan som atik k o m ponentlari vegetativ funksiyalardan farq qilib, ixtiyoriy ravishda yuzaga c h iq a rilis h i, k u c h a y tirilish i yoki to rm o z la n is h i m um kin; u la m i re a k siy an in g boshidan o x irig a c h a bosh m iya k atta yarim sharlari nazorat qilib turadi. V egetativ k o m p o n e n tla r e sa , k o ‘p incha, ixtiyoriy rav ish d a n az o rat qilinm aydi. S hunga asoslanib, v e g e ta tiv nerv tizim ini avtonom (J. Lengli) yoki ixtiyordan tashqari (G. G askell) deb atashdi. Ammo markaziy nerv sistemasining oliy b o ‘limlaridan mustaqil - «avtonom » v eg e ta tiv nerv tizim i haqid ag i tasavvur g ‘oyatda shartlidir. Ichki a ’z o g a d o ir shartli refleksiar hosil qilish ustidagi ko‘pgina tajribalar shuni yaqqol isb o te td ik i,b o sh miya katta yarim sharlari p o ‘stlog‘i avtonom nerv tizim idan innerv atsiy alan g an ham m a a ’zolar faoliyatini boshqaradi va u lam ing faoliyatini organizm ning m avjud ehtiyojlariga yarasha, organizm ning tashqi va ichki muhitidan k e lu v c h i t a ’s ir la r g a k o ‘rsa ta d ig a n re a k s iy a ia r ig a y a ra sh a u y g ‘u n la sh tira d i (koordinatsiya). 132 S I M P A T I K N E R V T I Z I M I 0 " r t » m iy » P A R A S IM P A T IK N E R V TIZ IM I Yo tf to'grmwi Yuqon / ~ q a tq a n n i ^ g a n ^ iy s i Paaflo aatooni P a ra v «(te v ra l • im p M k zanjir R e p ro d u k tiv a ’z o la r 4 3 - r a s m . A vtonom nerv liz im in in g u m u m iy tuzilish chizm asi. Avtonom nerv tizimining u m u m iy tu z ilis h i va asosiy fiziologik xossaiari. A vtonom n erv tizim ining markazlari m iy a o ‘z a n id a va orqa m iyada jo y la s h g a n . 1 .0 ‘rta m iyada Yüklə 12,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|