O. X. Azamatov

Nazorat uchun savollar 
1.  Qachon A va V sinflari «mijoz – yetkazuvchi » munosabatida bo‘ladi? 
2.  Qachon A va V sinflari  «ota - o‘g‘il» munosabatlarida bo‘ladi? 
3.  "Egalik" va "bir xillik" munosabatlari qaysi munosabatlar tipiga mansub? 
4.  Do‘stona funksiya va sinflar aniqlanish shaklini ko‘rsating. 
5.  Sinf do‘stlaridan  nima uchun foydalaniladi? 
6.  Do‘stona sinfni e’lon qilish sinfning qaysi seksiyasida ekanligi axamiyatlimi? 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

67 
 
8 bob. SINFLARDA VORISLIK 
8.1. Sinflarda vorislik. Sodda vorislik 
Vorislik  g‘oyasi  obyektlar  xulq-atvorini  modifikatsiyalash  muammosini  hal 
qiladi  hamda  OMD  ga  favqulotda  kuch  va  moslashuvchanlik  baxsh  etadi.  Vorislik, 
deyarli  hech  qanday  cheklanishlarsiz,  siz  yoki  boshqa  biron  kimsa  tomonidan 
yaratilgan  sinflarni  izchil  qurish  va  kengaytirish  imkonini  beradi.  Eng  oddiy 
sinflardan  boshlab,  murakkablik  jihatidan  asta-sekin  ortib  boradigan,  ammo 
sozlanishi  ham  oson,  ichki  tuzilishi  ham  oddiy  bo‘lgan  hosila  sinflarni  yaratish 
mumkin. 
Ayniqsa  yirik  dasturiy  loyihalarni  ishlab  chiqishda  vorislik  tamoyilini  hayotga 
izchil  tatbiq  etish  pasayib  boruvchi  tuzilmaviy  dasturlash  (umumiydan  juz’iyga) 
texnikasi  bilan  yaxshi  moslashadi  hamda  ko‘p  o‘rinda  bunday  yondoshuvni 
rag‘batlantiradi.  Bunda  dastur  kodining  murakkabligi  ancha  kamayadi.  Hosila  sinf 
(avlod)  o‘z  bazaviy  sinfining  (otasining)  hamda  sinflar  tabaqalanishidagi  o‘zining 
barcha ajdodlarining hamma xususiyatlari, metodlari va voqealarini voris qilib oladi. 
Vorislik  paytida  bazaviy  sinf  yangi  atributlar  va  operatsiyalar  hisobiga  yanada 
o‘sadi.  Hosila  sinfda  odatda  yangi  ma’lumotlar  a’zolari,  xususiyatlar  va  metodlar 
paydo  bo‘ladi.  Obyektlar  bilan  ishlashda  dasturchi  odatda  aniq  masalani  hal  qilish 
uchun eng to‘g‘ri keladigan sinfni tanlaydi, hamda undan bitta yoki bir nechta voris 
avlod yaratadiki, ular o‘z otalarida mavjud imkoniyatlardan ko‘proq imkoniyatga ega 
bo‘ladilar.  Do‘stona  funksiyalar  hosila  sinfga  barcha  tashqi  sinflar  ma’lumotlari 
a’zolariga kirish huquqini olish imkonini beradilar. 
Bundan tashqari, voris qilib olinayotgan metodlardan, ularning bazaviy sinfdagi 
ishi  avlodga  to‘g‘ri  kelmasa,  hosila  sinf  ortiqcha  yuklanishi  mumkin.  OMD  da 
ortiqcha  yuklanishdan  foydalanish  har  qanaqasiga  rag‘batlantiriladi,  garchi  bu 
so‘zning  to‘g‘ri  ma’nosidan  kelib  chiqqanda,  odatda  ortiqcha  yuklanishlar  tavsiya 
qilinmaydi. Agar metod bittadan ortiq bir nomdagi funksiya bilan assotsiyatsiyalansa, 
u  ortiqcha  yuklangan  deb  aytiladi.  E’tibor  bering,  sinflar  tabaqalanishida  ortiqcha 
yuklatilgan  metodlarni  chaqirib  olib  mexanizmi  qayta  aniqlangan  funksiyalarni 
chaqirib  olishdan  mutlaqo  farq  qiladi.  Ortiqcha  yuklanish  va  qayta  aniqlanish  –  bu 

---

68 
 
turli tushunchalar. Virtual metodlar bazaviy sinf  funksiyalarini qayta aniqlash uchun 
qo‘llanadi.  
Vorislik  kontsepttsiyasini  soat  haqidagi  misolga  tadbiq  qilish  uchun  faraz 
qilaylikki, vorislik  tamoyiliga  amal  qilgan  «Casio»  firmasi soatning  yangi  modelini 
chiqarishga  qaror  qildi.  Aytaylik, bu  model, tugmachalardan  biri  ikki  marta  bosilsa, 
vaqtni  ovozda  ayta  oladi.  Gapiradigan  soatlar  modeli  (OMD  atamalari  bo‘yicha, 
yangi  sinf)  ni  yangidan  yaratish  o‘rniga  muhandislar  ishni  uning  prototipidan 
boshlaydilar (OMD atamalari bo‘yicha, bazaviy sinfning yangi avlodini yaratadilar). 
Hosila  obyekt  otasining  barcha  atributlari  va  funktsionalligini  voris  qilib  oladi. 
Sintezlangan  ovozda  aytilgan  sonlar  avlodning  yangi  ma’lumotlar  a’zolari  bo‘lib 
qoladi, tugmachalarning ob’ktli metodlari esa, ularning qo‘shimcha funktsionalligini 
ishga  tushirish  uchun,  ortiqcha  yuklatilgan  bo‘lishi  kerak.  Tugmachalarning  ikki 
marta bosilish hodisasiga yangi usul javob berib, u joriy vaqtga mos keladigan sonlar 
ketma-ketligi (yangi ma’lumotlar a’zolari) ning talaffuz qilinishida namoyon bo‘ladi. 
Yuqorida  aytilganlarning  hammasi  gapiradigan  soatlarning  dasturiy  amalga 
oshirilishiga to‘liq taalluqli.