O 'z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o L iy va o 'r t a m a X s u s

Kasb tanlashga yo'llash.
K a s b t a ’limi psixo log iyasining asosiy 
m u a m m o s i — sh a x sn in g kasbga y a ro qliligini a n iq la s h , un i ta y ­
yorlash, m e h n a t faoliyatiga yo'llash m asalalarid ir. B ular profes- 
s io g ra fiy a d an b o s h la n a d i.
Professiografiya.
Inso n g a q o 'y ila d ig an ta la b la r n u q ta y i- n a z a ri-
d a n k a sb la r va uni o 'z ichiga olgan ixtiso slik larin i u m u m l a s h t ir i b
tav sifla n ish i professiografiya deyiladi. Professiografiya natijasi 
p ro fe s s io g ra m m a bo'lib, bir kasb doirasidagi ix tiso sla rn in g i n s o n ­
ga, o d a m l a r g u r u h ig a qo'y ish i m u m k i n b o 'lg an tala b la r asosida 
tu z ilg a n u r n u m la s h tir ilg a n tavsifn o m alard ir. P ro fe s s io g ra m m a - 
n i n g bir q ism in i psixologik p ro fe ssio g ra m m a, qolgan bir q ism in i 
in so n psixikasiga q o 'y ila d ig an talablar, ya'ni kasb qobiliyatlari 
ro'yxati tash k il qiladi. Professiografiya k asblar klassifikatsiya- 
sini h a m o 'z ichiga oladi, bu turli m e z o n la r b ilan ifodalan adi: 
texn o lo g ik , gigiyenik, psixologik va boshqaiar. H a r q a n d a y k a s b ­
ni o 'rg a n is h va tavsiflash h a r d o im m a ’lum m a q s a d n i ko'zlaydi 
va shu m aq sa d g a b o 'y s u n a d i. P ro fe s s io g ra m m a la r qu yidagi va/.i- 
falarni bajarishga q ara tilg a n x illard a b o'lishi m u m k in : ka drla r 
tayvorgarlig in i asoslashga, gigiyenik sh a ro itla rn i hisobga olish va 
u n i s o g 'lo m lash tirish g a ; kasb ta n lash ni asoslashga; kasbiy m a s la ­
hat va kasbiy tan lo v n i asoslashga; m e h n a tg a b a h o b erish talabla- 
rini, m e h n a t xavfsizligi darajasi ni k o 'ta rish va boshqaiar.
Kasb ta n la s h g a yo'llash va kasb m a s la h a tla r in i u yu shtirish. 
K asb ta n la s h g a yo'llash eng avvalo o d a m im k o n iv atlari va u va- 
sh ayotg an m u h it n in g bir q a n c h a s h a ro itla rin i o 'r g a n is h d a n b o s h ­
lanadi. B u la rn i u m u m l a s h t ir i b m e h n a t ekspertizasi deb aytiladi. 
M e h n a t ek spertizasi bu o d a m n i n g a n iq kasb b o 'y ic h a m e h n a tg a
y a ro q lilig in i m a ’lum m u ta x a ssisla r t o m o n i d a n a n iq la n is h id ir. 
O d a m n i n g u yoki bu m e h n a t turiga yaroqliligi q uy idag ilarg a 
bog'Iiq b o 'lishi m u m k i n : yoshiga; tegishli bilim , k o 'n i k m a va 
m a la k a g a ega b o'lishga; m a z k u r kasb b o 'y ich a ishlashga qiziqish 
va iste ’d o d i m avjud b o ‘Hshiga. B u n d a n ta sh q a ri yash ayo tgan ijti­
m oiy m u h it va jin sig a h a m bog'Iiq b o 'lishi m u m k i n .
385

---

M e h n a t ekspertizasiga turli m utaxassislar va ta s h k ilo tla r jalb 
qilinadi: shifokorlar, psixologlar, pedagoglar, injenerlar va bosh q a
m utaxassislar qabul h a y ’atlari, x o d im la r b o 'lim i, tibbiy ekspert 
h a y ’ati, xarbiy v rac h lik kom issiyalari, lokom otiv m a s h in is t- 
lari, shofyorlar, shax tyorlar va b o s h q a la rn i ta n la s h h a y ’atlari va 
boshqalar. M e h n a t ekspertizasi tash k iliy s h a k lla rid a n q a t ’i n a z a r
quyidagi u m u m iy m asa lala rn i hal qilish bilan s h u g ‘ullanadi:
1. O d a m m a ’lum ishni b o s h la b keta oladim i?
2. Tegishli lavozimda ishni d av om ettira oladim i?
3 O d a m d a n qaysi soha yoki vazifada fo ydalanish m a'qul?
4. 
Baxtsiz h o d isa y u z b e r g a n d a , b u n g a o d a m qay d a ra ja d a
aloqador, ishga qabul q ilin g an , ta y in la n g a n la rc h i?
M e h n a t faoliyatining b a rc h a tu rla rid a m e h n a t ekspertizasi- 
n in g asosiy vazifasi quyidagilardir:
1. O d a m n i n g yoshiga, salom atligiga, m a ’lum o tiga, psixologik 
va b osh q a xususiyatlariga m o s kelm ay dig an ishga kirib q o lis h n in g
oldini olish;
2. M a z k u r kasbga eng qobiliyatli kishini ta n la b olish;
3. Tasod ifan shu kasbni t a n la b ishga kirg an o d a m n i о 7 vaqti- 
da chetlatish, m os keladigan bo shq a ishga o ‘tkazish;
4. O d a m n i n g qaysi kasbga varoqli e k a n lig in i o 'rg a n ib chiqib, 
u voki bu faoliyat tu rin i tavsiya qilish.
Psixo diag no stika m a ’lum o tlari asosida istiqboldagi psixologik 
m e h n a t ekspertizasi k is h in in g kelgusi m e h n a t faoliyatini belgi- 
lashga y o rd am lashad i.
Bu ta la b la rn i h a r bir p edago g va o t a - o n a l a r n i n g bilishi va 
am a l qilishi ayniqsa, o 'q u v c h in in g 9 -sin fn i tugatishi va hayot 
yo ‘lini belgilab olishi d av rid a j u d a m u h im d ir .
M e h n a t ekspertizasi k u z atilay o tg an s h a x sn in g o ‘tm is h i, o'quv 
va ishlab ch iq arish faoliyatini tah lil qilish, b aholash va u n in g
x a to la rin i a niqlashga, ay rim ko'ngilsiz holatlarga sabab bo'lgan 
h o la tla rn i (falokat, n u q so n li m a h s u lo t, ja ro h a t) o 'rg an ish g a xiz- 
m at qiladi. Bu o'quvchi yoki is h c h in in g kelgusi m e h n a t faoli­
yatini belgilab olishida katta a h a m iy atg a ega.
M e h n a t ekspertizasi bir v a q tn in g o 'z id a kasbga yo'llash 
m u a m m o l a r i n i hal qilishga h a m y o rd am beradi. K asb ta n la s h g a
yo'llash bu psixologik-pedagogik, tibbiy va davlat tadb irlari m aj- 
m u i bo'lib, hayotga k irib kelayotgan o d a m g a ilm iy asoslang an 
shaxsiy xususiy atlarini h isobga olg an h o ld a ja m iy a t va shaxsiy
386

---

m a n f a a tla r g a m os k eladig an faoliyat tu r i n i ta n la b o lis h d a yor­
d a m berish d ir. K i s h in i n g q obiliyatariga m o s k e lm a y d ig a n kasb 
ta n l a n is h i k o 'p in c h a fojialarga sabab b o i i b , shaxs u c h u n m o d ­
diy, m a ’naviy z a r a r yetkazishi b ilan ja m iy a tg a h a m q im m a tg a
tu s h is h i m u m k i n . O ila va ja m iy a t m a b la g ‘ini sovurish, k a d rla r 
q o ‘n im sizlig i, q ay ta tayyorlash h a ra k a tid a g i x a ra ja tla rn in g ortishi 
va h.k. K asb t a n la s h g a yo'llash m u a m m o l a r i o d a m l a r n i a z a ld a n
ta s h v is h la n tir ib kelgan.
K asb ta n la s h davlat a h a m iy a tig a ega m asala ek anligi b irin - 
chi m a r t a I sp a n iy a d a 1575-yilda X u a n U a r te to m o n i d a n o ‘rtaga 
q o 'y ilg a n va da vla tda bu m asa la b ila n sh u g ‘u lla n a d ig a n o d a m l a r
va ta s h k ilo tla r b o 'lis h i k e rakligini t a k l i f qilgan edi. IX asr oxiri va 
X X asr b o s h la r id a q a to r m a m la k a t la r o lim la ri va j a m o a t arboblari 
(A Q S H , G e r m a n i y a , Fransiya, Rossiya va boshqalar) yirik ishlab 
c h iq a ris h s a n o at k o rx o n ala ri u c h u n y o s h la rd a n m ax su s tayyorgar- 
lik k o 'rg a n k a d rla rn i ta n la b olish, o ‘qitish, kasb o ‘rgatish zarurligi 
m a sa lasin i q o ‘ydilar.
A s r i m i z n i n g 6 0 - y i l l a r i d a n b o s h la b s o b iq ittif o q d a v r i d a
V.N. Sh u b k in , L.L. K ondratyeva , L.V. Botyakova, G .G . G olubev, 
A.Y. G o l o m s h t o k (R o s s iy a ) , K. D a v la to v , V. C h i c h k o v , A. Is- 
moilov, N. Shodiyev ( 0 ‘zbekiston) va b o s h q a la r s h u g ‘ullandilar. 
Bu d o lz a rb vazifani hal qilish m a k ta b d a g i p o litex n ik t a 'l i m z im - 
m asiga y u k latild i, biro q k u tilgan n atijani h a r d o im h a m beraver- 
m adi. K asb ta n la s h g a yo'llash m a s la h a t b e ris h d a n n a rig a o ‘tm a d i.
K. Plato nov kasb ta n la s h g a y o i l a s h n i n g kom pleks d a stu rin i 
ishlab chiqib, «kasb tan la sh g a yo'llash uchb urchag i» sxem asini 
t a k l if qildi. U n in g bir t o m o n i, k a sb la rn in g kishi va u n in g orga- 
n iz m ig a q o 'y a d ig a n talablari. Ik kin ch i to m o n i, b o z o r im k on iyat- 
lari (m e h n a t bo zo r talablari, qaysi k asbd ag ilar kerakligi). U c h in c h i 
to m o n i, o ‘s m ir q ob iliyatlarini bilish va davlat siyosatida hisobga 
o lish d a n iborat. Kasbiy m aslah at kasbga yo‘naltirish t iz im i n in g bir 
qism i b o ‘lib, o d a m n i n g qobiliyatlarini o ‘rganishga, tegishli m asla- 
h a tla r berishga, batafsil s h a k lla n is h in i t a ’m in la s h g a x iz m a t qiladi. 
B u n in g uch bosqichi bor: tayyorlov, hal qiluvchi va aniqlovchi.
K asb ta n la s h va kasbga m o sla sh ish qaysi b o s q ic h la rn i o'z 
ichiga oladi?
Tayyorlov b o s q ic h id a oiladagi, m a k ta b d a g i o ‘rg an ish , y a ’ni 
o ‘qish d av rid ag i o lad igan m asla h atla r. Y ak unlovchi tayyorgarlik
9 -sinfdag i olib b o rila d ig a n ishlar, o ‘q ish n i davom e ttirish s haklin i
387

---

ta n la s h bilan bog'Iiq. A niqlovchi kasbiy m as la h at o 'r t a m a k ta b
d o ira sid a n tash q a rig a chiqadi. Bu kollejda, litseyda, oliy t a ’lim
m u assasasida davom etadi. Kasbiy tan lo v — m e h n a t istiqboli 
ekspertizasi shakli b o i i b , o d a m n i n g qaysi kasbga yaroqliligi h a ­
qida kafolat berish bilan bog'Iiq jaray o n. E ng m u h im i qaysi kasb 
u n in g u c h u n n o m a q b u l, zararli e k a n lig in i o g o h lan tirish d ir.
Kasbiy tanlov natijalari k a s b -h u n a r kollejlarida hisobga olinib 
o'quvchi qaysi kasb b o ‘yicha o'qishi yoki boshqa sohaga ishga 
o ‘tkazilishi m u h o k a m a qilinadi. Kasb qobiliyati vaziyatga qarab 
o ‘zgarishi m u m k in . S h u n in g uch u n z a ru r sharoitlar yaratish, kel- 
gusi faoliyat tu rin i belgilab olishga m asla h at berilishi m u m k i n . 
Kasbiy m a s la h a tn in g pirovard natijasi shaxs m oyilligini a n iq la sh - 
dir. M ovillik shaxs sifati bo'lib, u n in g tarkibiga m a 'lu m faolivatga 
qiziqish va uni bajarishga intilish, o ‘z - o ‘ziga a s oslan gan b a h o b e ­
rish kiradi. M oyillikning ikki turi bor: potensial va faol moyillik. 
Potensial moyillik ko 'p inch a kishini y a sh irin g a n im koniyatlari 
bilan bog'Iiq. h a tto o'zi h a m bilm asligi m u m k i n . Faol m oyillik 
bevosita ish ja ra y o n id a nam oyon bo'lad ig an qiziqish bilan bog'Iiq.