O 'z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o L iy va o 'r t a m a X s u s

Bo'lajak o ‘qituvchilcirni o'quvchilarni kasb tanlashga yo'llash
ishiga tayyorlash sistemasi.
K asblarn i o ‘rg a n is h d a h a m jiddiy 
k a m c h ilik la r bor. Bu esa r e s p u b lik a m iz d a kasbga y o 'n a ltirish
ish la rin in g yago na siste m a sin i y a ra tis h n i q iy in lash tira d i. C h u -
n o n c h i, hozirgi vaqtga q a d a r menejer, k on salting va b o s h q a k a s b ­
la r n in g p r o fe ssio g ra m m ala ri tu zilg a n em as. Bu y o s h la r bila n olib 
b orila d ig a n kasbga y o 'n a ltirish ish in in g s a m a r a d o r lig in i a n c h a
pasaytiradi. S h u n in g d e k , kasbiy g u r u h l a r n i n g asosiy vakillari va 
xalq xo'jaligi, fan va m a d a n iy a t sohasidagi asosiy m e h n a t tur- 
lari u c h u n q isq a c h a psixologik tavsifnom alar, m a ’l u m o t n o m a
371

---

adabiyotlar u c h u n kasblar kom pleks tav s ifn o m a la rin in g tarkibiy 
qismi b o ‘ladi. Shu m a q s a d u c h u n m avjud m a te ria lla rd a n foydala­
nish bilan bir q ato rda tavsifnom alari b o 'lm a g a n kasblar va ixti- 
s o slik la rn in g keng o ‘rg a n ilis h in i tashkil etish kerak. B u n d a y ish 
qisqa m u d d atg a m o ‘ljallangan b o ‘lishi lozim. Tegishli m u ta x a s - 
sislarni jalb qilgan h olda uni am alga o shirish rejasi tu zilish i zarur. 
B u n d a , birin c h i nav b atd a, d iq q a t - e ’tib o rn i m ak ta b n i bitirish a ra - 
fasida ishlash yoki ishchi kasblarini o 'rg an ish istagini b ild irg an 
o 'quv chilar u c h u n m a ’l u m o tn o m a la r tuzishga qaratish, keyin esa 
k a s b la rn in g asosli m a ’lu m o tn o m a - lu g 'a tla r in i tuzish kerak.
Ayni vaqtda xilm a-xil tadqiqo t m e to d la rin i q o ‘llagan h old a
kasblarni ilm iy-psixologik j ih a td a n o ‘rganishga doir j a m o a ta rz i- 
dagi professiografiya ishlari keng ayj oldirilishi kerak.
Bu o 'r in d a y o s h la r n in g kasbga otd m u h im fazilatlarni egallab 
olish ja ra v o n in i va b u n d a o 'q u v c h ila rd a vujudga kelayotgan x a to - 
lik larni o 'rg an ish m u h i m a h a m iy a tg a ega. M a sa la n , ish s u r ’ati 
t o m o n id a n yuksak tala b la r qoyiladigan h a ra k a tla rn i h a m d a farq- 
lanishi qiyin bo'lgan belgilarni a n iq la s h d a o 'z -o 'z in i te k s h iris h - 
d a n foydalanish bilan b o g ‘liq bo 'lg an h a ra k a tla rn i, s h u n in g d e k
q o 's h im c h a k o 'r s a tk ic h la r d a n foydalanish asosida y a s h irin j a r a -
yo n larn i sozlash bilan bog'liq h a ra k a tla rn i talab e ta d ig an k a s b ­
larni e gallashda t a ’lim ja r a y o n id a q iy in c h ilik la r va x a to la r paydo
bo'lishi a n iq la n g an .
B iro n -bir a m a liy faoliyatni egallash ayni vaqtda psixofiziologik 
tak o m illa s h is h jara y o n id ir. 
B unday tak o m illa s h is h
d e g a n d a
k is h in in g psixofiziologik holati faoliyatni (ishni) talab darajasida 
bajarish u c h u n yaroqli tip yoki n a m u n a g a yaqinlashib kelishi tu -
s h u n ila d i. M a sh q la rn i o 'rg a n is h y u z a sid a n olib borilgan k o 'p g in a
ishlar slium k o'rsa ta diki, faoliyatnin g yaxshilanishi faqat o d a m
psixofiziologik f u n k siy a la rin in g m iq d o r j ih a td a n o'sishi bilan 
em as, balki s e n s o r - m o to r reaksiyalar tezligi va a n iq lig in in g o rti- 
shi bilan bir vaqtda s o d ir bo'ladi. M a h o ra tn in g quyi b o sq ic h id a n
yu q o ri b o sqichga o 'tish i k is h in in g psixofiziologik fu n k siy a s in in g
m iq d o riy sifat o'zg a rish la rig a tayanadi.
Fao liy a tn in g b a ’zi bir tu rla rid a b u n d a y o'zgarish o 'z - o 'z i d a n
ravshan. M a sa la n , velosiped h a y d a sh n i endi o 'rg an a y o tg a n kish i- 
ga m u v o z a n a tn i saqlab tu ris h asosiy q iy in c h ilik n i ta s h k il e tadi, 
yiqilib tu s h m a s lik u c h u n u avvallari hosil q ilin g an k o 'n i k m a l a r in i
safarbar e tadi, o 'z in in g tabiiy be lgila rid a n foydalanadi. L e k in ve-
372

---

losipe dg a n is b a ta n psixofiziologik m o sla s h is h vazifasi hal etilgan- 
d a n key in b o s h q a c h a psixofiziologik m e x a n i z m l a r d a n foydala- 
n i s h n i ta la b etuvchi yangi v azifalar c h id a m li li k n i , tezlik hissini, 
y o i boylab h a ra k a t qilish vaqtidagi ta k t ik u s u lla rn i egallash vazi­
fasi pay d o b o ‘ladi.
B o s h q a faoliyat tu rla rid a p sixofiziologik tu z ilis h n i o'zgartirish 
u n c h a li k sezilarli e m a s, b a ’z an u m a h o r a t ta rk ib t o p is h in in g a n ­
c h a k echk i b o s q ic h la rid a roy beradi. Bu o ‘zg arish shaxsiy-psixo- 
logik ta f o v u tla rn in g tabiiy asosiga h e c h b ir t a ’sir etm aydi. Bi- 
roq kasbga k irishib borish j a r a y o n in i n g turli b o sq ic h la rid a goh
u, goh bu xususiyat tay a n c h vazifasini o ‘taydi. P. T. M a g zu m o v
t a d q iq o tla rin i dalil sifatida k eltiram iz. U to k arlik kasbini egal- 
l a s h n i n g dastlabki b o s q ic h in i o ‘rg an g a n edi. P. M a g zu m o v shuni 
a n iq la d ik i, kasbni e g a llas h n in g m a z k u r b o sq ic h id a nerv ja r a y o n -
lari k u c h li b o ‘lgan k ish ila r m e h n a t to p sh ir iq la r in i muvaffaqiyatli 
u d d a la g a n la r. Keyingi b o sq ic h d a esa nerv ja r a y o n la ri a n c h a z a if
k ish ila r b iro z u s tu n lik k a ega b o 'lish i a n iq la n d i.
M u a l l i f s h u n d a y farazni ilgari su rad i, a sab jara y o n la ri n is ­
b a ta n k u c h li b o 'lg a n kishilar, «zo'r c h id a m li li k n i , ko'p k u c h - 
g 'a y ra t s a rf la s h n i talab e ta d ig an to p s h ir iq la r d a o 'z la r in i yaxshi, 
to 'la n a m o y o n qildilar». A sab ja r a y o n la ri n is b a ta n z a if k ish ilard a
ishdagi m u v affaq iy a tla rn in g o rtib b o r is h in i ka sb n i e g a llash n in g
b irin c h i bosq ich idagi qiyinchiliklar, to p s h i r iq l a r n i n g qiyinligi b i­
lan e m a s , balki yangi sha ro itla rd a vujudga kelayotgan to rm o z -
lan is h
b ilan tu s h u n tiris h
m u m k i n . 
B in o b a rin , 
faoliyatning 
psixofiziologik asosini o'z g a rtirish faqat fu n k sio n a l jara y o n la rg a
taa llu q li e m a s, balki nerv sis te m a s in in g asosiy xususiyatlariga 
h a m taa lluqlidir.
Kasbiy layoqatlilik s h a x sn in g sifati bo'lib, lining s h a k lla n i- 
shi psixofiziologik tu z ilis h n i a s ta - s e k in m a h o r a t darajasi tu rlic h a
b o 'lg a n to p s h iriq la rn i bajarishga m u v o fiq la s h tiris h d a n iboratdir. 
B u n d a asab sistemasi asosiy x u s u s iy a tla rin in g a n a shu ish turla- 
riga m os keladigan fun k sio nal k o 'rin is h la ri ta k o m illa s h a d i, b a ’zi 
h o lla r d a esa asab s is te m a sin in g bir tay a n c h x o ssasidan boshqasiga 
o 'tis h roy beradi.
S h u n i n a z a r d a tu tish kerakki, b o s h la n g 'ic h m a h o r a tn i n g n is ­
b a t a n tez egallab olinishi kelgusida shu k a s b d a ishlash dav om ida 
pay d o b o 'la d ig a n q iy in c h ilik la r s h u n c h a lik tez b a r t a r a f etilishiga 
kafolat be rm aydi. K a s b n i egallash d a m a h o r a t n i n g q a ro r topishi
373

---

alo h id a ja ra y o n b o ‘lib, h a r bir k ish in in g m a h o r a tn i egallash yo‘- 
lida paydo b o ‘ladigan q iy in c h ilik la r m a ’lurn d a ra ja d a shu bilan 
b elgilanadi.
S h a x s n in g fazilati sifatida kasbga lay oq a tlilik nin g s h a k lla n is h i 
ha qid a y u q o rid a a ytilgan fik rlar oldingi z a m o n psixologiyasining 
m a ’lu m p rin s ip la rid a n kelib chiqadi.
A y tilg a n la rd a n
kasbga 
layoqatlilikni 
aniq lash 
m asa lasin i 
k is h in in g o ‘zi m e h n a t (yoki o ‘quv) faoliyatida sinab k o ‘r m a s d a n
oldin qoyish m u m k i n em as, d egan xulosaga kelinadi. K asbga oid 
m e h n a t u c h u n z a r u r b o i g a n psixofiziologik m e x a n iz m la r tark ib 
t o p m a g u n c h a kasbga layoqatlilik (yoki layoqatsizlik) haqidagi 
m a s a la n i hal qilish m u m k i n emas. Bu m e x a n i z m l a r faqat faoli­
y a tn in g o ‘zida s h a k lla n ish i m u m k in .
K is h in in g b a ’zi bir kasblarga layoqatliligining s h a k lla n ish ig a
qulaylik tu g ‘d ira d ig an yoki uni o so n la sh tira d ig a n b iro r-b ir tabiiy 
xusu siy atlarn i an iq lash m u m k i n . Tabiiy b elgilarni o ld in d a n ay- 
tish h a m m e h n a t j a r a y o n in i va kasbga oid t a ’lim b e ris h n i o q ilo n a
tash kil etishda va kasbga ko ‘nik ish d a , k o 'p c h ilik hollarda esa 
m e h n a t faoliyatini bo sh lay o tg an kish ilar u ch u n a n iq ish j o ‘yini 
t a n la s h d a shu b ha siz m u h im a h a m iy a tg a egadir.
N a tija d a s o f a m a liy nuqtayi n a z a r d a n faqat so'z la r h a q id a gap 
b oray o tg a n d ek tu yiladi, c h u n k i psixofiziologik tashxis h a r holda 
in k o r qilm aydi, sh u n d a y e kan, q a n da y so‘z t a n la n is h i, n i m a la r
b elgilanish i, layo qatlilikni s h a k lla n tiris h n in g biologik s h a rt-s h a -
roitini tashk il etuvchi kasbga layoqatlilik yoki tabiiy iq tid o rn in g
a n iq la n is h i b a rib ir e m a sm i?
H a q iq a td a esa gap kasbga layoqatlilik m a v z u s in in g o ‘zini tu -
s h u n is h d a g i tub farqlar h a q id a b o r m o q d a , c h u n k i s h a rt-s h a ro it- 
la r n in g mavjudligi hali kasbga layoqatlilik s h a k lla n ish ig a kafolat 
berm ay d i. Bu sh a k lla n is h o ‘z in in g psixofiziologik jih a tig a ega 
b o ‘lgan a lo h id a m u a m m o d a n iboratdir. 0 ‘ziga xos asoslarga o ‘z 
tala b la rin i q o y a d iga n fao liyatning sh u n d a y turlariga kasbiy layo­
q a tlilik n in g biologik s h a rt-s h a ro itla rin i a n iq la s h vaqtida b u n i 
u n u tm a s lik kerak. Bu s h a rt-s h a ro itla r layoqatlilikni sh a k lla n ti- 
rishga qulaylik t u g ‘d irsa h a m , o ‘z - o ‘zicha im k o n iy a tn in g voqelik- 
ka o ‘tish ini t a ’m in la y olmaydi. Xuddi sh u n in g d e k , kasb h a r q a n ­
day n o rm a l kishi u c h u n qu laydir d eg an gap, h a r bir kishi bu kasb 
s ohasid a m utaxassis b o ‘lib yetishadi, degan m a ’n o n i bildirm aydi. 
L a y o q a tlilik n in g s h a k lla n is h m u a m m o l a r i n i tu s h u n m a s li k yoki
374

---

u n g a yetarli b a h o bera o lm a slik tufayli s h u n d a y vaziyatlar vujudga 
keladiki, m e h n a t faolivatiga m o n elik q ila d ig a n h e c h q a n d a y t o ‘siq 
b o i m a s a h a m k ish i u nga layoqatsiz deb e ’lon q ilin a d i, h a q iq a td a
esa u n i n g lay oqatlilikka s h a k lla n ish i lozim b o ‘lgan sh a rt-s h a ro it 
yaratib b e rilm a g a n . B u n d a y ho llar k o‘p i n c h a s a n ’at, fan, sport, 
s h u n in g d e k b o sh q a s o h a la rd a h a m uchraydi.
K i s h in i n g tajribasi, bilim va m ala k a la ri o rtib b o rish i bilan 
birga u q is m a n ongli ravishda, q ism a n tu s h u n i b y e tm a g a n holda 
o ‘z in i n g m uvaffaqiyatli faoliyati u c h u n z a r u r b o ‘ladigan o ‘ziga 
xos m e x a n i z m l a r n i egallaydi. Tabiiyki, b u j a r a y o n n in g rivojlani- 
shi u c h u n m u a y y a n vaqt kerak. S h u n in g u c h u n h a m bir faoliyat- 
d a n ik k in c h isig a d o im iy ravishda o ‘tib tu ris h bu fao liyatlarnin g 
b iro rta sig a h a m layoqat s h a k lla n m a s lig in in g garovidir. Faoliyat 
tegishli sa b ab la r m avju d b o l g a n d a g i n a v ujudga keladi. K asbkorlik 
faolivatiga u n d a y d ig a n ijobiy s a b a b la rn in g m a n b a l a r i bu k a sb n in g
n u fu zi, m e h n a t n i n g o ‘z id a n hosil q ilin a d ig a n bevosita qoniqish, 
m a 'n a v iy va ijtimoiy o ‘sish im k o n iy atlari, m o d d iy va m a ’naviy 
r a g ‘b a tla n tiris h la rd ir. B u n d a kich ik ijtimoiy g u r u h b o i g a n ja m o a
h a m m u h i m a h a m iy a t oynaydi, m e h n a t to p s h ir iq la r i a n a shu ja - 
m o a bilan b irg a lik d a hal qilinadi.
Ijobiy sabab faoliyatning vujudga kelishi, b in o b a r i n , layoqat- 
lilik s h a k ll a n is h in i n g z a r u r shartidir. Shaxs riv o jla n ish in in g bio- 
logik s h a rt-s h a ro itla ri o ‘z - o £zicha kasbkorlik yo‘n a lis h id a n m a h -
ru m d ir. Sh u n i eslash kifoyaki, in s o n n i n g biologik tipi ko'p asrlar 
m o b a y n id a o ‘z g a rm a y qolgan. K ishilik j a m iy a t id a esa bu davrlar- 
da m in g la b x ilm a-x il kasblar o'zg ardi, eskilari y a n g ila ri bilan al- 
m ash d i. K a sb k o rlik y o ‘na lish in i j a m iy a t n in g o'z i o 'z ehtiyojlariga 
q a ra b yaratadi va tabiiy o ‘ziga xos n egizlar asosida t u r l i- tu m a n
kasb egalari sh a k lla n a d i. N e rv s is te m a s in in g asosiy xususiyatlari 
esa, agar t a ’bir jo iz b o l s a , kasbkorlik j i h a t i d a n neytraldir.
Ayni bir va qtd a nerv s is te m a sin in g h a r b ir xususiyati va x u- 
s u s iy a tla rn in g h a r bir m ajm ui vazifasiga ko ‘ra k o ‘pgina im k o n i-
yatlarga ega b o l i b , bir-biriga o ‘x s h a m a g a n turli s h a k lla rd a na - 
m o y o n b o i i s h i m u m k i n .
K is h in i n g biologik xususiyatlariga q a ra b u n in g kasbkorlik 
vazifasini belgilash m u m k i n b o la v e r m a y d i, ayn iq sa hozirgi vaqt- 
dagi k a s b la r n in g k o ‘plari d o im o fa n - te x n ik a tara qqiyoti taqazosi 
b ila n o 'z g a ris h la r va tak o m illa s h tirish la rg a d u c h o r b o l i b turibdi. 
D e m a k , h a tt o o l d in d a n aytib berish g a y o l q o y ilg a n d a h a m u yoki
375

---

bu k ish in i aslida q a n day kasb d a sinab ko‘rish kerakligi n o a n iq
b o ‘lib qoladi, uni o ld in d a n aytib berish paytidagi kasbga yoki hali 
vujudga kelm agan kasbga tayyorlash kerakligi m a ’lum bo'lm aydi.
Hal qiluvchi b o ‘g ‘in sifatida kasbga layoqatlilikni sha k lla n ti- 
rishga y o rd a m b e ra dig an s h a rt-s h a r o itla r n i, keyin esa bu sharoit- 
larni yaratib b erishni o ‘r g a n is h n i hisoblash kerak bo'ladi. B iz n in g
ja m iy a td a u n u m li m e h n a t d a muvaffaqiyatli ishtirok etish bu j a m i-
y a tn in g har bir a ’zosi u c h u n katta a h a m iy a t kasb e tadi, c h u n k i 
ijtimoiy sa lm o q , o 'z - o ‘ziga b a h o berish, o 'z q a d r - q i m m a t i n i his 
qilish, kasbkorlik m ah o ra ti darajasi bilan bevosita bog'Iiq bo'ladi. 
S h a x sn in g s h a k lla n is h in in g o'zi kasb egasinin g sh a k lla n ish i sin- 
gari sodir bo'ladi, u k o'p hollarda m a ’naviy boyish, o ‘z -o 'z in i 
qa ro r top tirish , b urch tu y g 'u sin i yu k sa k d arajada his etish, ijti­
moiy e ’tir o f etish, m a ’naviy va iqtisodiy ra g 'b a tla n tiris h la r bilan 
birga boradi. S h u n in g u c h u n h a m ko 'p hollarda kasbkorlik j i h a t i ­
d a n o'sish va o 'z -o 'z in i tak o m illa s h tirish kishilar ongida shaxsiy 
istiqbol bilan m os keladi. Bu istiqbol ijodiy m e h n a t d a o 'z in in g
m aqsadga intilishi bilan ijtimoiy j ih a td a n e ’tir o f qiling an y u tu q la r
o'rtasidag i b o g 'la n is h n i a n iq t u s h u n ib yetishga a soslanadi. Shu 
narsa s h ak -sh ubh asizk i, shaxsiy istiqbol m e h n a t faoliyatining 
qu dratli undovchisi bo'lib, c h in a k a m m a h o r a t sari faol h a ra k a t 
qilishga ra g 'b a tla n tirib tu ra d i.
Psixologiyaning sanoat va qishloq xo'jaligidagi k o 'p g in a kasb- 
larga n isb a ta n vazifalari faqat kasbga lay o qa tlilikn ing tabiiy s h a rt-
s h a ro itla rin i a n iq la s h d a n g in a iborat em as. Bu vazifalar layo qatli­
likni sh a k lla n tirish m asa lala rig a q a ratilishi, kasbni o 'rg a n g a n h a r 
bir kishini bu s o h a d a m u s t a h k a m l a n i b borishga va m a h o r a tn i 
qo'lga kiritishga u n d a s h i lozim . Bu j i h a t d a n m a z k u r kasbda, 
m a z k u r k o rxon ad a va ay rim ho lla rd a m a z k u r t a r m o q d a shaxsiy 
istiqbol yaratish m u a m m o s i jiddiy e ’tibor berishga loyiq m asa la
bo 'lib qolishi m u m k in .
S h uni e ’tir o f etish k erakki, k o 'p c h ilik kasblarda, shartli qilib 
ga p irg a n d a, kichik m utax assislar kasblarida shaxsiy istiqbolni 
a m a lg a o shirish im ko n iy atlari u n c h a lik to'liq ishga s o lin m a g a n
va bu s o h a d a ko'p ish la rn i a m a lg a osh irish m u m k in . Shaxsiy is- 
t iq b o ln in g paydo b o 'lish ig a xalaqit b e ra d ig an holatlarga kasbkorlik 
ichida ilgarilab borish d a ra ja s in in g a n iq ifo d a lan m a g an lig i yoki 
u n in g m u tla q o yo'qligini kiritish m u m k i n . K o 'p g in a kasblarda 
rag 'b a tla n tiris h turlari kasb m a h o ra tig a m os kelmaydi va shaxs-
376

---

n in g u z o q istiqbolini n a z a r d a tu tm ay d i. Shaxsiy istiq bo lnin g pay- 
d o b o i i s h i g a q iyin c h ilik t u g ‘d ira d ig a n s a b a b la rd a n biri m o d d iy va 
m a ’naviy r a g ‘b a tla n tiris h bilan m a z k u r k o rx o n a d a u z o q vaqt m o -
b a y n id a ishlab c h iq a rish s o h asid a erish ila y o tg a n m uvaffaqiyatlar 
o ‘rta s id a b o g ‘l a n is h n in g m avjud em asligidir. S h u n d a y h olla r ham
b o i i s h i m u m k i n k i , kichik m u ta x a ssisn i r a g ‘b a tla n tirish m a q s a ­
d id a k o rx o n a rah barivati ixtiyorida b o ‘lgan b a rc h a im koniy at- 
d a n fo ydalanib b o l i n g a n b o i a d i , endi bu ishchi rag ‘batlantirish
m a 'n o s id a hech n a rsa kutib o ‘tir m a s a h a m b o i a d i .