O 'z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o L iy va o 'r t a m a X s u s

Kasbga yo'naltirish ishiga rahbarlik qilish va uni rejalashtirish.
O 'q u v c h ila r n i u z o q vaqt o 'r g a n is h n atijasida s in f m ura b b iy la ri 
u l a r n i n g h a r biriga tav sifn o m a tu za d ila r. B un da y tav s ifn o m a
kasb ta n la s h va o 'q u v c h ig a u yoki bu kasbni t a n l a s h n i t a k l i f
qilish u c h u n asos b o'lad i. K asb g a la y o q a tlilik n i t a n l a s h m a x ­
sus kom issiya t o m o n i d a n a m a lg a o s h irila d i. K o m issiya tark ib i- 
ga o 'q itu v c h ila r, psixologlar, b u y u r t m a c h i t o m o n i d a n ta n l a n g a n
367

---

mutaxassislar, v rac h lar kiradi. U lar h a r bir o ‘quvchiga q a n d a y
kasbni ta n la s h kerakligini a y ta d ila r va b u n in g sababini asoslab 
beradilar. M asalan , xolerik te m p e ra m e n tli bola yaxshi a n d a z a ya- 
sovchi usta slesar b o ‘la olm aydi, c h u n k i u ng a m i k r o n n in g o 'n d a n
bir ulu sh ig aeh a a n iqlik ka erisha borib, u zo q vaqt o ‘lchov asb ob la- 
rida ishlash qiyinlik tu g ‘diradi yoki m elan xo lik tez javob b e ris h n i 
talab qiladigan m a s h in a la rn i b o s h q a ris h n i muvaffaqiyatli egallab 
ololm aydi. Sezgi a'zolarid a b iro n - b ir n u q soni b o ‘lgan bolalarga 
bu kasblarni tavsiya qilib b o 'lm ay d i. M a sa la n , b a ’zi r a n g -tu sla r- 
ni farq qila olm ay d igan (daltonik) bo lan i h a r q a n d a y t r a n s p o r t
t u rin i b oshq arishg a qo'yib b o i m a y d i . K o 'rish id a sh u n d a y k a m -
chiligi b o ‘lganlar m eta llurg b o ‘lib ishlashi m u m k i n em as. Kasb 
xususiyatlarini va u la r n in g ta v sifn o m a la rin i o ‘rg anish u c h u n , h a r 
bir kasb u c h u n professiog ram m a tuziladi. M alaka tav sifnom alari 
professiogram m aga q o 's h im c h a bo'lib x izm a t qiladi.
Pro fessio gram m a m a z m u n ig a t a x m i n a n qu yidagilar kirishi 
kerak:
1. M a z k u r kasbdagi m utaxassis talab etilayotgan b o z o r iqti- 
sodivoti sohasi tavsifnom asi, s o h a n in g x o d im larg a b o 'lg an ehti- 
yoji, avtom atlashtirish va kom pleks m exa niza tsiya lash m u n o sa b a ti 
bilan shu kasbdagi is h la rn in g rivojlanish istiqbollari.
2. Ixtisoslik tavsifnom asida tavsiya q ilin g an k a s b n in g m a z m u ­
ni, m e h n a t obvektlari, vositalari.
3. Ishchiga qo'viladig an talab lar ( m a s ’uliyat darajasi, t a s h a b -
bus va m e h n a t n in g ijodiy e lem entlari, ish n in g gigivenik sharoit- 
lari, tibbiy va psixofiziologik ko‘rsa tk ic h lar yoki to 'g 'ri k elm asli- 
gini ko'rsatuvchi belgilar, ayollar m e h n a tin i q o ‘llash m u m k in lig i 
va boshqalar).
4. B o sh la n g 'ic h ixtisoslik razryadi doirasida o 'q u v c h in in g m u ­
vaffaqiyatli ishlashi u c h u n u m u m iy m a 'lu m o ti va kasbiy tayyor- 
garligiga q o'v ilad igan tala b la r (ishlab ch iq arish m ala k asin i y a n a - 
da o s h irish n i hisobga olgan holda).
5. M e h n a t n i tash k il e tis h n in g iqtisodiy sharoitlari, m e h n a tg a
h a q to 'lash tizim i.
6. M a z k u r kasb vakillari (ishlab ch iq a rish ilg'orlari, m e h n a t 
q a h r a m o n la r i) n in g biografik m a ’lum otlari.
0 ‘ta m a s ’uliyatli va ish sharoitlari xavfli deb t a ’rif la n a d ig a n
ishlar u c h u n professio gram m a q a to r talablar bilan to'ldiriladi. 
U l a r u z o q vaqt m o b ay n id a tez ishlash m a la k a s in i, qo'l b a r m o q -
368

---

la r in in g k u c h in i, o yo q lar k u c h in i, b a r m o q l a r n in g h a r a k a tc h a n -
ligini, ko'z, q o ‘l va oyoqlar m uvofiqligini, h a r ikkala q o 'ln in g
ixtiyoriy h a r a k a tl a r i n i talab etadi.
P ro fe s s io g r a m m a la r korx o nalar yoki 
m a x s u s m u as s a s a la r 
(xonalar, lab orato riy alar) to m o n i d a n tuzilad i. U la rn i ishlab chi- 
qishda m u h a n d is la r , psixologlar, shifokorlar, o ‘q itu v c h ila r ishtirok 
etishi kerak.
S u h b a tla r o ‘tkaz ish yo‘li b ilan o 'q u v c h ila r p ro fe ssio g ra m ­
m a b ilan batafsil tan ish tirilad i. O 'q u v c h i n in g a lo h id a ta la b ­
lar q o 'y ila d ig a n k a sb la rn i egallab olishiga uzil-kesil im koniy at 
yaratish u c h u n e rg o n o m ik lab o ra to riy a la rd a ta d q iq o tla r h a m
o 'tk a z ila d i. K asb ta n l a s h d a m a k t a b n in g o t a - o n a l a r bilan m u s ­
t a h k a m aloqasi k a tta a h a m iy a tg a ega. O 'q u v c h ila r d a kasbga oid 
q iz iq is h la rn in g paydo bo'lishi va rivojlanishidagi muvaffaqiyat 
k o 'p j ih a t d a n m a k t a b va o t a - o n a l a r n i n g birgalikdagi s a m a rali ish- 
lariga bog'liqdir. H a r xil kasblar sulolasi a n 'a n a l a r i n i h a r to m o n -
lam a q o 'lla b - q u v v a tla s h , o m m a la s h tir is h va ta r g 'ib qilish kerak.
Tegishli a d a b iy o tia rn i o'qish h a m k o 'p g in a kasblar bilan ta n i-
sh is h d a jiddiy y o rd am beradi. B u n d a y a d a b iy o tla r m a k t a b ku- 
tu b x o n asid a b o 'lishi kerak, albatta.
O 'q u v c h i n in g o 'z lig in i tu s h u n is h i, o 'z k u c h i va im k o n iy a t- 
larini, shu j u m l a d a n o 'z q o b iliy atlarin i to 'g 'ri b a h o la y bilishi, 
keyin esa shaxsiy qiziqishlari va i m k o n iy a tla r in i kasb talablari 
bilan s o lish tirib k o 'rish i kasbni m uvaffaqiyatli t a n l a s h s h a rtla ri- 
d a n biridir.
V a ta n im iz d a g i va chet eldagi psixologik a d a b iy o tla rd a o'quvchi 
s h a x sin in g turli t o m o n l a r i n i m ustaqil b a h o la s h , shu j u m l a d a n
kasb t a n la s h d a o'z y o'lini belgilash j a r a y o n id a qobilivatlarni va 
kasbga lav oqatlilikni m u staqil b a h o la s h n i tahlil qilishga urinish 
hoi lari u c h ra b tu ra d i. O 'q u v c h ila r n in g qobiliyatlari va kasbga 
lavoqatliligini m u sta q il b a h o la s h n in g , s h u n in g d e k m i k r o m u h i tn i
b a h o la s h n i n g o'ziga xos x ususivatlarini an iq la sh u c h u n quyidagi- 
lar zarur:
1) o 'q u v c h ila rn in g bu fazilatlari o 'q itu v ch ilar, o ta - o n a la r , o 'r- 
toqlari t o m o n i d a n tah lil qilinishi;
2) m e h n a t faoliyatin in g u yoki bu sohasiga lay o q a tlilik n i m u s ­
taqil b a h o la s h bilan o 'q u v c h ila rn in g kasbga oid n iy atla rin i ana 
shu m ustaq il b a h o la s h n in g sh a k lla n is h sh a ro itla ri o 'rta sid a g i nis- 
b a tin i a n iq lash;
369

---

3) 
o 'q u v c h ila rn in g m u staq il b a h o la s h i bilan ta s h q a r id a n bergan 
b a h o la rn i taqqoslash asosida o ‘qituvchilar, o ta - o n a la r , o ‘rtoqlari 
b a h o la r in in g o ‘x shashlik d a ra jasini aniqlash.
B u n d a v qobiliyatlarni, m ustaqil berilgan b a h o d a ra jala rin i (bi- 
rin c h i, ik k in c h i, u c h in c h i) hisobga olgan holda m ustaqil b a h o -
la s h n in g quyidagi o ‘lch a m la ri (yetarlicha b a h o la m as lik , ortiqc ha
b a h o berish, b a h o la r n in g mosligi) b o yicha qarab chiqish kerak.
Bozor iqtisodiyoti sharoitid a ish va kasb boyicha yangi soha- 
la r n in g vujudga kelishi, kasbga oid m e h n a t x u susiya tin ing
o'zg arish i, hozirgi z a m o n ishlab c h iq a ris h i x o d im larig a q o ‘yila- 
digan ta la b la rn in g m u ra k k a b la sh u vi — b u la r n in g h a m m a s i o 'rta 
m a k ta b n i ta m o m lo v c h i o 'q u v c h ila r u c h u n q a n d a y kasbni egallash 
m u a m m o s i n i hal etishda m u a y y a n q iy in c h ilik la rn i keltirib c h iq a - 
radi. Shu m u n o sa b a t bilan kasbga y o'naltirish ishlarini keng avj 
oldirish za rura ti a n c h a ortadi.
A n a shu ish n in g muvaffaqiyatli rivojlanib borishi ilm iy-psi- 
xologik m u a m m o l a r n i n g m u a y y a n bir m ajm u in i ishlab c hiqish- 
ni talab etadi. B undav m u a m m o l a r qatoriga q u v idag ila r kiradi: 
kasblarni va u lar t o m o n i d a n q o 'yilad igan ta la b la rn i, kasb m a- 
ho ratin i egallash va kasbga k o i ii k is h jara y o n id a shu kasb u ch u n
m u h im sifatlarn in g tarkib topish sh a rt-sh a ro iti va q o n u n iy a tla rin i 
o ‘rganish. S h a x sn in g psixologik xusu siy atlarini h a m d a kasbiy la- 
yoqatliligini an iqlash va o ld in d a n aytish m e to d la r in i, s h u n in g d e k
xilm a-x il m e h n a t tu rl a r i n in g rivojlanish istiqbollarini o ‘rganish 
va xalq xo'jaligi, t a n n i n g turli s o h a la rid a kadrlarga bo'lg an ehti- 
yojni hisobga olish zarur. K a sblarni o 'rg an ish h a m katta a h a m i -
yatga ega. N egaki u la r n in g natijalari h a m kasbga y o'naltirish ish i­
ga, h a m turli kasblar h a q id a keng m a ’lu m ot berish va kasblarni 
t a r g ‘ib qilishga asos qilib o linishi kerak.
Yuqori s in flard a kasb ta n la s h vazifalari m u nosab ati bilan 
o 'q u v c h ila rn i va o t a - o n a la r n i qiziq tiray otg an kasblar, y o sh la rn in g
kelib q o ‘shilishiga eng k o 'p ehtiyoj sezayotgan sohalar, kasbga ta- 
alluqli tayyo rgarlik k a ega b o 'lis h n in g a n iq im k on iyatlari bilan 
batafsil ta n is h tiris h zarurligi haqidagi m asala paydo b o ‘lm o q d a .
Kasbga oid m asla h a tla r berish va kasbga layoqatlilikni ta n la s h
vazifalariga javob b eruvchi k a s b la rn in g psixologik tavsifnom a la - 
rini tu z is h a n c h a m u ra k k a b vazifadir. Bu esa x o d im n i n g oldiga 
kasb t o m o n i d a n q o 'y ila d ig an psixologik ta la b la rn i a n iq la s h vazi- 
fasini q o ‘yadi. Bundav d a stu rla rn i tuzish x o d im la rd a n m ax su s tay-
370

---

yo rgarlikni talab e ta d i va ayni v a q td a a n c h a m u r a k k a b ilm iy- 
psixologik tad q iq o t h iso b la n a d i. B u n d a ta d q i q o tn i n g obyektiv 
m e t o d la r id a n foy dalanish m aq sa d g a muvofiqdir. Bu xil k u z a tis h - 
lar, savol-javoblar fao liyatn ing ta h lili va k asb la rn i o ‘r g a n is h n in g
bosh q a usullari asosid a o lin a d ig a n p ro fe s s io g r a m m a la rn i tajriba- 
da sina b k o ‘ris h n i h a m o ‘z ichiga oladi. B u n d a k a s b la r n in g qiyo- 
siy-psixologik tav sifn o m a la ri u c h u n m iq d o riy m e z o n l a r n i ishlab 
c hiqish m u h i m a h a m iy a tg a ega. Bu sohad ag i ta d q iq o tla r asosa n 
izlanish tusida b o ‘ladi. Shu bilan birga tad q iq o t m e to d la r i va 
kasblar tav sifno m asi ishlab chiq ilg an va a m a l d a foydalanilayotg an
so h a la rd a h a m t a d q iq o tla r va iz la n is h la r davom ettirila d i.
K asblar psixologik ta v s ifn o m a la rin in g x ilm a-x illig i tu rlic h a
a m a liy vazifalarga m uvofiq kasblar psixologiyasi sohasidagi bi- 
l im la r im iz d a n fo y d a la n is h n in g h a r xil s h a k lla rid a n iboratdir. Bu 
b ilim la rn in g t o ia li g i va ilm iy asoslanganligiga q a ra b xilm a-x il 
vazifalarni hal e tis h d a u la rn i a m a liy j i h a t d a n q o 'lla s h im k o n i-
yatlari o rtib b oradi. S h u n in g u c h u n k a s b la rn in g ta v s ifn o m a la rin i 
tu zish bilan birga, shu b o s q ic h n in g o ‘zidayoq ilm iy -ta d q iq o tla rg a
q o 'y ila d ig an b a rc h a tala b la rg a javob b e ra d ig a n kasbga oid m e h n a t 
psixologiyasi s o hasid a asosli ilm iy -ta d q iq o tla r olib bo rish katta 
a h a m iy a tg a ega. Bu s o h a d a psixologiyada ilm iy a h a m iy a tg a ega 
b o 'lg an q a to r ta d q iq o tla r o 'tk az ild i va o ‘t k a z ilm o q d a . U l a r n i n g
b a ’zi birlari, m a s a la n , m e h n a t t a ’lim i, m e h n a t n i ilm iy asosd a 
tash k il etish va b o s h q a la ri ishlab c h iq a ris h d a n b o s h la n ib , so 'n g ra
lab orato riv a s h a ro itid a o ‘tkaziladi. Biroq bu t a d q i q o tla r n in g
n a tija la rid a n o d a td a , psixografik m a q s a d la rd a foy dalanilm aydi. 
V a holan k i, kasbga oid m e h n a t psixologiyasining j u d a h a m m u -
rakkabligi va u n i n g k o 'p t o m o n l a m a am aliy a h a m iy a ti c h u q u r
tad q iq o tla r olib b o r is h n i talab etadi.