O ’zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi mirzo ulug’bek nomidagi o’zbekiston milliy universiteti

Nafas olish a'zolarining filogenezi.
Olimlarning fikriga kura bizning uzok ajdodlarimiz suvda xayot kechirganlar. Suvda xayot kechiruvchi jonzotlar suvda erigan kislorodni suvdan jabra apparatlari yordamida ajratib olganlar. Tabiiy sharoitning uzgarishi suv xavozalarining kurib saxroga aylanishi avvaliga suvda va kuruklikda yashash uchun moslangan ikki xil nafas oluvchi /amfibiya/larni keyinchalik esa fakat kurukda yashovchilar paydo bulgan. Kurukda yashovchi jonivorlar suzish pufakchalarining O`pkaga aylantirish xisobiga avvaliga ichi sillik pufak, O`pka vazifasining bajarib keladi, sungra nafas olish vazifasini bajaruvchi pufagi ichidagi burmalar xosil buladi. Xayvonot zinapoyasidan balandga kutarilgan sari nafas olish organiga aylangan O`pkaning ichidagi burmalar tabora usib boradida issik konli jonivorlarda O`pkalar rivojlanib boradi.


Nafas olish a'zolarining funksional anatomiyasi.

Uz tarkibida kislorod va azot saklagan tashki muxit xavosi yer yuzasida va suvda yashovchi barcha xayvonlarni xayot kechirishi uchun zarurdir. Barcha tirik jonzod anaerob deb ataluvchi mayda mikroblardan tashkari xayot kechirish uchun ovkat, suv katorida kislorod xam sarflaydi. Jonzodlarning kislorodga bulgan extiyoji ovkatdan xam, suvdan xam zarurrokdir. Tajribalar kursatishicha it ovkatsiz 3 xafta, suvsiz 3 kun, xavosiz 3 minut yashashi mumkun ekan. Atmosfera xavosining 1 metrida 200 sm kubga yakin. Toza kislorod 1 litr dengiz suvida esa 5 - 7sm kub kislorod mavjud ekan.1 sutkada burun orkali 10000 litrga yakin xavo utar ekan. Ushbu xavoning asosiy kismi urta burun yuli orkali utadi. Burun bushligining shillik kavatining satxi 12 sm kvadratga teng bulib shilimshik ishlab chikaruvchi bezlarga /16000 ga yakin / boydir. Shillik ishlab chikaruvchi bezlar 1 kecha kunduzda 1,0 litrga yakin shillik ishlab chikaradilar. V. A. Lebedinskiy /1921 yil/ kuzatishlarga kura xavo tarkibidagi changlarni 5 mkm i bronxlarda ushlanib koladi, 3-10 mkm kattalikka ega bulgan eng maydalari alveolalargacha yetib boradi. Reptiliyalarda teri orkali nafas olishga O`pkalarni rivojlanishi xisobiga extiyoj kolmaydi. Toshbakalarda va dengiz kitlarida O`pka yaxshigina rivojlangan bulib ularni suvda suzishlariga ancha yordam beradi.

O`pkaning struktur - funksional birligi asinus xisoblanadi. O`pkada urtacha 400 - 500 mln al'veola bulsa, xar bir alveolani ichidagi nafas olish satxi 120 - 130m kvadradga tengdir. Bir gurux alveolalar asinusni xosil kiladi. Asinusni tuzilishi xakida turli xil fikrlar mavjud. Bir gurux alveolalar bulib umumiy mayda guruxga osiladi. Alveola shoxida bulmaydi, shuning uchun xam asinus O`pkaning struktur funksional birligiga desak tugrirok buladi. Xar bir alveolalarni atrofidan mayda kon tomirlari urab turgan bulib mayda kil tomirlarni foydali satxi taxminan 60 m kv ga tengdir. Ung O`pkada 3 ta, chap O`pkada esa 2 ta yukorigi va ostgi bulaklar tafavvut kilinadi.
Turli a'zolarning ishi fakat nerv sistemasi orkali bajarilmay, balki gumoral yul bilan xam bajariladi. xamma xujayralarga nerv tomirlari yetib bormaydi va natijada turli xujayralarning xayot jarayoni kon bilan keluvchi biologik aktiv moddalar orkali boshkariladi. Buni esa ichki sekresiya bezlari ta'minlaydi.
Ichki sekresiya bezlari embrionning xar uchchala kavatidan takomil etadi. Shunga kura ular 5-ga bulinadi.
1.Entodermadan takomil etuvchilar. Bular bosh ichak va jabra ravoklari
soxasidan takomil etganligi uchun bronxiogen gurux deyiladi. Bu guruxga
kalkonsimon bez, kalkon orka bezi kiradi.
2.Entodermdaning ichak kismidan. Bularga oshkozon osti bezining langergans orolchalari kiradi.
3. Mezodermadan takomil etuvchilar. Buyrak usti bezining pustlok kismi interrenal sistema va jinsiy bezlarning barchasi kiradi.
4.Ekdotermadan ya'ni oralik miyadan takomil etuvchilar, Bularga gipofiz va epifiz kiradi.
5. Ektodermadan simpatik elementlardan takomil etuvchilarga.
Buyrak usti bezining magiz kismi, xromoffin donachalari kiradi. Ular adren sistema deb yuritiladi.