O ’zbekistonres pub I ikasIouy va o'rta m axsu s ta 1 j m vazirligi al
IX - XI asrlar Markaziy Osiyoda mantiq ilmining rivojlanishi
Yüklə 46,76 Kb.
|
|
IX - XI asrlar Markaziy Osiyoda mantiq ilmining rivojlanishi.
IX - XI asrlarda mantiq masalari bilan astoydil shug’ullangan Markaziy Osiyo mutafakkirlaridan Forobiy, Ibn Sino, Abu Abdulloh Al-Xorazmiylarni ko’rsatish mumkin. Bu mutafakkirlarning mantiqqa bag’ishlab yozgan asarlari, asosan, to’qqiz nomdan iborat ekanligini va ularning nomlanishi, ketma - ketligi bir xil ekanligini ko’rishimiz mumkin. Bunga sabab shuki, Arastuning «Organoni»ni tashkil etuvchi oltita mantiqiy asarlariga («Kategoriyalar», «Talqin haqida», «Birinchi analitika», «Ikkinchi analitika», «Topika», «Sofistik raddiya») 4 suriyaliklar uning «Ritorika»si bilan «Poetika»sini qo’shdilar. Bundan aw alroq esa, unga Porfiriyning «Isog’uvchi» asari qo’shilgan edi. Shunday qilib «Organon» to’qqiz asardan iborat bo’lgan yaxlit ta’limot sifatida arab faylasuflari tomonidan qabul qilingan. Shu asosga ko’ra Forobiy, Ibn Sino, A1 - Xorazmiylar mantiqqa oid ta ’limotlarini aynan shunday tartibda ishlab chiqdilar. Yaqin va O'rta Sharqda «Ikkinchi muallim» deb nom qozongan Markaziy Osiyolik mashhur olim Abu Nasr al-Forobiyning mantiq ilmiga qo‘shgan hissasi beqiyosdir. Forobiy hali hech bir mutafakkir uddalay olmagan vazifani ya'ni Arastuning va umuman qadimgi grek mantiqini keng tinglovchilar o‘rganishi muhim eng oddiy, tushunarli vosita va uslublami ishlab chiqishga muvaffaq bo'lgan. Mantiq tarixchilaming ta'kidlashicha Forobiy bu tavsiyalari bilan Arastuning mantiqiga o ‘zgacha fayz kiritib uning kitobxonlar orasidagi mavqeini vanada ko‘tarilishiga erishdi. Forobiyning mantiqqa oid asarlar jumlasiga «Isaguvchi» (kirish). «Maqulot» (Kategoriya), «Ibora» (Hukm), «Qiyos» (Sillogizm). «Birinchi analitika», «Burxon» (Isbotlash-ikkinchi analitika), «Djadal» (Munozara «Dialektika»), «Safsata» (Sofistik raddiya), «Xitoba» (Ritonka), «Sher'i» (Poedka), kabi kitoblarini kuzatishimiz mumkin. Forobiy o'zining asarlarida mantiq ilmi uning predmeti, tuzilishi, vazifalari, fikrlash jarayonining bosqich va shakllari, mantiqiy qonun- qoidalar, usul hamda amallari haqida keng m a’lumotlar bergan. Jumladan. mantiq fanining predmeti va 5 tushunchasining etimologiyasi haqida gap ketganda, Forobiy qadimgi grek mutafakkirlariga murojaat qiladi. Uning fikriha, greklar mantiqni uch ma'noda: fikrni til orqali ifodalovchi inson nuqtai sifatida: Inson Intellekti yordamida zabt etiluvchi obyektlarga yo‘l ko‘rsatuvchi so‘z sifatida; olamni bilish uchun insonga in'om etilgan ichki ruhiy kuch sifatida tushunishgan. Mazkur ta'riflami to'ldirgan holda, Forobiy mantiqqa «muayyan qonun-qoidalar asosida insonning fikrlash intellektini yo’naltiruvchi va takomillashtiruvchi fan» deb ta'rif beradi. Ushbu ta’rifni yanada aniqlashtirsak, Forobiy asarlarida mantiq fanlarning fani sifatida tafakkuming qonun-qoidalarini o'rganuvchi bosh, fan, hatto san'at deb baholanadi. Faqat tafakkur qonunlargina bizga chin haqiqatni ochib bera oladi. Forobiyning ta'kidlashicha, ularsiz fikrimiz qachon chin, qachon yolg’onligini yoki qachon xatoga y o i qo‘yganligimizni bila olmaymiz. Qolaversa haqiqat zaminida yotgan qarama-qarshiliklar va ularning yechimlarini topa olmaymiz. Forobiyning asarlarida tushuncha, hukm va xulosa kabi tafakkur shakllari juda keng qamrovli va batafsil izohlanadi. Aynuqsa. Sillogizm, uning paydo bo'lish asoslari, figura va modulan ko'p o ‘rganilgan. Forobiyning tariflashicha, tushuncha - universal tabiatga ega, hissiy idrok qilinuvchi narsalar haqida bilim beruvchi kategoriya. Bundan tashqari, Forobiyning mantiq tizimida tushunchani shakllantirishning usul va amallan, undan hamda ularing o'rtasidagi munosabat masalalari ham keng o'rin olgan. Forobiy o‘z mantig'ida sillogizmlar ta'limotiga katta e'tibor beradi. Sillogizm ikki va undan ortiq o ’zaro bog‘langan asoslardan mantiqan kelib chiquvchi xulosalarning o ‘ziga xos sifatida ta'riflanadi. Forobiy falsafa, dialektika, sofistika, ritorika va poetika kabi beshli sillogistik san'at turlarini alohida ajratib ko'rsatadi. Sillogizmning strukturasi haqida gap ketganda, uni katta asos, kichik asos va natija kabilarga bo'ladi. Shuningdek, sillogizm terminlani ham uchga va'ni katta, kichik va o'rta terminlarga bo'ladi hamda har biriga alohida ta'rif beradi. Forobiyning mantig‘i haqida shuni aytishimiz mumkinki, uning xizmati Arastuning mantig’i bilan keng ilmiy jamoatchilikni tanishtirishga muvaffaq, bo’lganligi qolaversa, tarixda «arab mantiq maktabi» deb nom olgan yangi yo'nalishni vujudga keltirganligi bilan baholanadi. O’zbekistonda falsafa fani taraqqiyotiga katta hissa qo‘shgan olimlardan biri akademik Muzaffar Xayrullayevdir. Olim akademik Ibrohim M o‘minov rahbarligida Abu Nasr Forobiyning ulkan ilmiy merosini tahlil etib, alloma yashagan davmi Markaziy Osiyo fani tarixida o‘ziga xos uyg‘onish davri sifatida baholaydi. Bu davr bir tomondan Markaziy Osiyoda shakllangan islom madaniyati ta’sirida ilm-fan taraqqiyotiga e’tiborning kuchaygan davri b o isa, ikkinchidan, yurtimizda buyuk mutafakkirlar merosining qadimgi xalqlar, jumladan, yunon falsafasi 7 an’analari bilan chatishib ketganligi hamda mazkur merosni arabchaga tarjima qila oladigan yuqori malakali olimlarning yetishib chiqqanligi bilan alohida ahamiyatga ega edi. Abu Nasr Forobiyning o ‘zi ham juda ko‘p qadimiy tillarni yaxshi egallagan, xotirasi nihoyatda kuchli shaxs bo‘lgan. M.Xayrullaevning ta’kidlashicha, “arab madaniyati, arab fani, arab
nomi ostida dunyoga tanilgan mutafakkirlarning aksariyati Markaziy Osiyodan - bizning yurtimizdan chiqqan olimlar edi. Ularning alohida bir xususiyati - xotirasining kuchliligida edi”. Bu hodisaning sababini biz Abu Rayhon Beruniyning “Osori al boqiya (Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar)” asarida ham uchratamiz. Markaziy Osiyoga bostirib kelgan bosqinchilar har safar ajdodlarining bilimlarini egallagan olimlarni qilichdan o‘tkazishgan, yozma manbalarini esa gulxanga tashlashgan. Natijada qimmatli fikrlar bay on qilingan asarlar yo‘qolib ketmasligi uchun odamlar ularni xotirada saqlashga majbur boiishadi. Shu tariqa Markaziy Osiyoda yod olish san’ati vujudga kelgan. Butun boshli yirik epik asarlami yoddan aytadigan baxshilar ham paydo boigan. Qimmatli fikrlarni she’rga solib hikoya qilish rusmga aylangan. Shu sababli xotirasi kuchli kishilar paydo bo‘lgan. Kuchli xotira ko‘p tillarni oson egallashga imkon beradi. Shu bois qadimgi ajdodlarimiz kamida uch-to‘rt tilda erkin gaplasha olgan. Bu ilm-fan taraqqiyotida, ayniqsa, tarjima sohasida juda qo‘l kelgan. Ota-bobolarimiz qadimgi suriyon, yahudiy, yunon, sanskrit va boshqa unutilib ketayotgan tillardan ham qimmatli asarlarni o ‘z tillariga tarjima qilishgan. Ayniqsa, bu odat Markaziy Osiyoga islom dini kirib kelib, Qur’oni karimni. yod olish ehtiyoji vujudga kelgan davrlarda hamda shu din orqali ilm-ma’rifatni egallashga keng y o i ochilgandan so‘ng nihoyatda keng ommalashdi. Bu davrda ko‘plab asarlar, jumladan, qadimgi yunon faylasuflari Suqrot, Aflotun, Arastu, Arximed, Yevklid, Gipparx, Gippokrat, Ptolomey va boshqalarning asarlari ham arab tiliga tarjima qilina boshladi. Bu bir tomondan islom diniga e’tiqod qiluvchi mamlakatlarda ilm-fanning rivojlanishiga, ikkinchi tomondan keyinchalik Yevropa mamlakatlarida ham antik davr fan va madaniyatining qayta jonlanishiga zamin bo‘ldi. Muzaffar Xayrullaev bu davrni “Sharq uyg‘onish davri” deb atadi. Totalitar kommunistik mafkura oqni qora deb, 0 ‘rta Osiyo xalqlarini “madaniyati past, qoloq, turmush tarzi ibtidoiy darajadagi feodal munosabatlar ta’sirida qotib qolgan” tarzidagi g ‘ayri ilmiy baholashni zo’r berib targ‘ib etayotgan bir davrda bu haqiqatdan ham ilmiy jasorat edi. M Xayrullaevning bu jasorati o‘sha davrda keng e’tirof etilgandi. Jumladan, o ‘tgan asrning yetmishinchi yillari boshida Toshkentda bo‘lib o‘tgan “Hozirgi zamon fanlarining falsafiy muammolari” mavzusidagi ilmiy-nazariy konferentsiyada Moskvada nashr etiladigan “Filosofskie nauki” jumalining bosh muharriri V.S.Gott so‘z olib, “Muzaffar Xayrullaevning falsafa tarixiga, falsafiy fanlar taraqqiyotiga qo‘shgan hissasi haqiqatdan ham tahsinga loyiq. U falsafa tarixida forobiyshunoslik yo‘nalishini taraqqiy ettirib, fanda butun boshli ilmiy maktab yaratishga erishdi», degan edi. M.Xayrullaev aspiranturada mantiq ilmi bo‘yicha tadqiqot olib borgan va shu fanning ravnaq topishi y o iid a buyuk vatandoshimiz Abu Nasr Forobiy katta ishlami amalga oshirganini chuqur anglab yetgan. Dahaqiqat, Abu Nasr Forobiy Aristoteldan keyin mantiq ilmini yuqori cho‘qqiga ko‘tara olgan eng yirik mutafakkirdir. Ayniqsa, Forobiyning sillogizmlar nazariyasiga qo‘shgan hissasi mantiq fani tarixida alohida ahamiyatga ega. M.Xayrullaev Forobiyning ulkan ilmiy merosini bitta ilmiy tadqiqot instituti doirasida amalga oshirish mumkin emasligini tushunib yetib, hamkorlikka falsafa va huquq institutidan tashqari Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti, moskvalik va olmaotalik olimlarni ham da’vat etadi. Forobiy asarlari qo‘lyozmalarini o ‘rganish uchun butun boshli tarjimonlar guruhini shakllantiradi. Ular Forobiyning arab tilida yozilgan qo‘lyozmalarini peshma-pesh tarjima qilib, sharhlar yozishadi. Shu tariqa Forobiy zamondoshlari va Forobiy haqida izlanishlar olib borgan keyingi davr olimlarining ham ilmiy merosi tadqiq etila boshladi. 0 ‘zbekistonda o‘rta asrlar falsafa tarixini tadqiq etuvchi ijodiy maktab shakllandi. Markaziy Osiyoning yana bir mashhur mutafakkirlaridan biri, Forobiy mantig’ining davomclnsi, Sharqda «Shayhur-rais» (Olimu-ulamolar raisi) degan nufuzli unvonga sazovor olim Abu Ali ibn Sinodir. Uning tibbiyotga, falsafa va mantiqqa oid «Kitob ash-Shifo», «Kitob an-Najot», «Kitob al-Ishorat“ kabi ko‘plab asarlari bizgacha yetib kelgan. Jumladan. «Kitob ash-Shifo» asari 18 ta qismdan iborat bo'lib, ulardan 9 tasi bevosita mantiq masalalariga bag‘ishlanadi. Ularda mantiqqa kirish, tushuncha, hukm, sillogizm, isbot, yo‘l qo‘yilish mumkin bo‘lgan mantiqiy xatoliklar va ularning oldini olish yo‘llari haqida gapiriladi. Abu Ali Ibn Sino ilm taraqqiyotiga katta hissa qo‘shgan, 0 ‘rta Osiyo tuprog‘idan yetishib chiqqan buyuk allomalarimizdan biri hisoblanadi. Buyuk allomaning fanlar olamida tajriba o ‘tkazmagan va qalam tebratmagan sohasi yo‘q desa ham boiadi, ayniqsa tibbiyot xazinasiga qo‘shgan ulkan hissasi bebahodir. Ibn Sino ko‘p qirrali ilm sohibi bo‘lgan buyuk siymodir. Tibbiyot olamida Ibn Sinoning tabarruk nomi Gippokrat va Galen kabi buyuk allomalar bilan bir qatorda turadi. Ibn Sinoning otasi Abdulloh katta boy bo‘lib, o ‘sha davrda podshohga soliq teradigan vazirlardan bo‘lgan. Somo'niylar davrida Afshona katta shaharlar sirasiga kirgan va shahar ichida qal'a ham bo‘lgan. Soliq yigish uchun uning otasi Abdulloh Buxoroga kelgan. Tabobat ilmining sultoni bo‘lmish Ibn Sino Buxoro yaqinidagi Afshona qishlog‘ida tugilgan, 5 yoshgacha Ibn Sino Afshona qishlog‘ida yashagan. Keyin Ibn Sino oilasi bilan birgalikda Buxoroga ko‘chib kelgan. Ibn Sinoning to‘liq nomi Abu Ali - A1 Xusein Ibn Abdullo ibn Al-Hasan ibn Ali Ibn Sino 13 ta so‘z 47 ta xarfdan iborat. Yevropada ibn Sino Avitsenna nomi bilan mashhur boigan. 10 yoshida Kur'on, til adabiyot, keyinchalik esa mantiq, aljabr, hisob, falakkiyot kabi fanlami to‘liq o ‘zlashtiradi. ll Buyuk alloma tib ilmida juda tez kamol topa boshlaydi. Ibn Sino 17 yoshidayoq Buxoro xalqi orasida mohir tabib sifatida tanildi. 0 ‘sha kezlarda Somoniylar davlatining hukmdori Nux ibn Mansur kasal bo‘lib, saroy tabiblari uni davolashdan ojiz edilar. Buxoroda o‘sib-ulg‘aygan yangi yosh tabibning ovozasi saroyga ham yetib borgan edi, uni amirning davolash uchun saroyga taklif qiladilar va tabibning nazoratida davolangan bemor tez fursatda oyoqqa turadi. Buning evaziga Ibn Sino saroy kutubxonasidan foydalanish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Bu kutubxona o ‘sha vaqtda butun 0 ‘rta va Yaqin Sharqdagi eng katta va boy kutubxonalardan sanalardi. Kecha-kunduz tinmay mutolaa qilish natijasida Ibn Sino o‘z bilim doirasini mislsiz darajada kengaytiradi. U o‘z davridagi yirik olimlardan biri hisoblangan Abu Rayxon Beruniy (973 - 1048) bilan ilmiy munozaralar o ‘tkazadi. 999 yillarda Koraxoniylar Buxoroni zabt etadilar, Somoniylar davlati inqirozga uchraydi. Bu esa Ibn Sinoning Buxoroda tinch va xotirjamlikda ilmiy ishlarni davom ettirish uchun imkoniyat bo‘lmaydi, buning ustiga 1002 yil Ibn Sinoning otasi Abdulloh vafot etadi. Oqibatda buyuk alloma o ‘z tug‘ilib o ‘sgan yurti Buxoroni tark etib, Xorazm (Urganch) ga ketadi. Xorazm 0 ‘rta Osiyoning qadimiy boy va madaniy viloyatlaridan biri bo‘lib, u yerda XI asrning boshlarida ilmiy hayot ancha rivojlangan edi. G‘aznaviylar hukmdori Sulton Mahmud (998 - 1030 y) Xorazm yerlarini o‘z davlatiga qo‘shib olishga harakat qiladi. Unga tobe boiishni istamagan Ibn Sino taxminan 1010 - 1011 yillarda Xorazmdan maxfiy ravishda chiqib, Xurosan tomon yo‘l oladi va Kaspiy dengizining sharqiy-janubida joylashgan Gurgon amirligiga yetib keladi. Bu yerda u Abu Ubayd Jurjoniy bilan tanishadi. Shu kundan boshlab bu yigit Ibn Sinoga eng yaqin va sodiq shogirdi bo‘lib qoladi. XULOSA: Forobiyning qarashlarida ezgulik bilan
m a’lum ma’noda aynanlashtiriladi, biri ikkinchisida yashovchi hodisalar sifatida talqin etiladi. Shuning uchun uning asarlarida «go’zal xatti-harakatlar», «go’zal qilmishlar» degan iboralarni ko’p uchratish mumkin. Go’zallikka yetishishni u falsafa tufayli ro’y beradi, deb hisoblaydi. Uning fikriga ko’ra, har bir narsa-hodisaning go’zalligi uning o’z borlig’ini to ’la namoyon etishi va mukammallikka erishuvi bilan bog’liq. Alloma faylasuf insonda ikki xil go’zallikni farqlaydi - ichki va tashqi. U ichki go’zallikni yuqori qo’yadi va bu boyning boyligini bezab, kambag’alning kambag’alligini yashiradigan go’zallikni «adab» deb ataydi. Bunday go’zallik yuksak axloqiy xatti-harakatlar va insoniy komillikda o’zini namoyon etadi. Tashqi go’zallikka kelganda, faylasuf tabiiy go’zallikni har qanday bezanish, yasanishlardan yuqori qo’yadi. Forobiy o ‘z mantig'ida sillogizmlar ta'limotiga katta e'tibor beradi. Sillogizm ikki va undan ortiq o’zaro bogiangan asoslardan mantiqan kelib chiquvchi xulosalarning o ‘ziga xos sifatida ta'riflanadi. Forobiy falsafa, dialektika, sofistika, ritorika va poetika kabi beshli sillogistik san'at turlarini alohida ajratib ko'rsatadi. Sillogizmning strukturasi haqida gap ketganda, uni katta asos, kichik asos va natija kabilarga bo'ladi. Shuningdek, sillogizm terminlani ham uchga va'ni katta, kichik va o'rta terminlarga bo'ladi hamda har biriga alohida ta'rif beradi. Yüklə 46,76 Kb. Dostları ilə paylaş:
|