2.14-rasm .
15 ming kishilik aholi turarjoy maskanida yer osti
injenerlik tam ioqlarini tonnelda va ayrim qismlarini tuproqda
jaylashish sxemalari:
1—markaziy isitish tayanchi; 2—gazni tartibga solib turuvchi
tayanch markaz; 3—kollektor; v—ichimlik suv tarm og'i; g —gaz
tarm og'i; t—issiqliq tarm og‘i; gv—issiq suv ta ’m inoti.
60
2.15-rasm.
15 ming kishilik aholi turaijoy maskanida yer osti
injenerlik tarm oqlarini birgalikda handaqda va kommunikatsiya
tonnelida jaylashtirish sxemasi:
1—markaziy isitish tayanchi; 2—gazni tartibga solib turuvchi
tayanch markaz; 3—kollektor; v—ichimlik suv tarm og'i; g—gaz
tarm og'i; t —issiqliq tarm og'i; gv—issiq suv ta ’minoti.
Aholi
turarjoy
maskanlarida
injenerlik
obodonlashtirish
ishlarini sifatini oshirish maqsadida injenerlik tarmoqlarini o'tishi
mumkin bo'lgan va mumkin bo'lmagan umumiy kollektorlarda
jaylashtirish yaxshi samara beradi. Aholi turarjoy maskanlari
hududaida yer osti injenerlik maskanlarini joylashtirishda nafaqat
injenerlik talablaridan, balki bir-biriga qarama-qarshi bo'lgan
m e’morchilik va iqtisod talablaridan ham kelib chiqish hamda
ushbu talablam i taqqoslash asosida maqbul yechimlar tanlanadi.
Ayrim usullarda texnik imkoniyatlar yaxshilansa, m e’morchilik
yechimi buzilib iqtisodiy foyda keltiriladi, ayrimlarida esa uning
teskarisi bo'lishi m umkin.
2.5. Injenerlik tarmoqlarini joylashtirishda xorijiy mamlakatlar
tajribasi
Polsha Respublikasi. Polyak me’yorlarida yer osti injenerlik
tarmoqlari asosan ko'chaning transport qatnovi qismida tagida
kollektorlarda joylashtirilishi, shuning bilan birgalikda drenaj
61
tarm oqlarini ham unda joylashtirilishi ko'zda tutilgan. Faqatgina
shahar miqyosidagi tarqatuvchi tarm oqiar piyodalar qatnovi yo'lagi
tagida va ayrim ko'kalam zor yo'lak-xiyobonlar tagida jo^ashishi
belgilangan. Ushbu yo'laklam ing eni 2.5 — 4 m etm i tashkil etadi.
U m um shahar miqyosidagi tarmoqiar: ichimlik suvi tarm og‘i, gaz
tarm og‘i, isitish tarm og'i va turli kuchlanishdagi kabellar silsilasi
asosan
piyodalar yo‘lagi
va yashilzor m aydonchalar tagida
joylashtiriladi.
Yer osti injenerlik tarm oqlarini joylashtirilishi, ya’ni ulam i
qurilish chizig‘idan boshlab ko'chaning o'qi tomoniga qarab
joylashtirish tartiblari quyidagicha amalga oshiriladi: aloqa kabeli,
elektr kabeli, gaz quvuri, ichimlik suv quvuri, isitish quvuri, undan
so'ng um um shahar miqyosiga ega bo'lgan ichimlik suv quvuri, gaz
quvuri, issiqlik ta ’m inoti quvuri, drenaj va oqova suv kollektorlari
joylashtiriladi.
Bunday usulni qo'liashda ko'chaning ko'ndalang
kesim o'lcham i Rossiya shaharsozligida qo'llaniladigan usullarga
nisbatan ko'chaning umumiy eni katta m iqdorda tejaladi. Polyak
m e’yorlarida belgilangan yer osti injenerlik oralig'idagi masofa har
bir tarm oqiar oralig'ida yarim m etrdan tejaladi.
Chexiya va Slovakiya mamlakatlari shaharlarida yer osti
injenerlik tarm oqlarini joylashtirilishi shahar ko'chasining enini
tejashga qaratilgan bo'lib, ular shahar ko'chasi tagida 7 m etrdan 27
m etrgacha bo'lgan oraliqdan oshmasligi belgilab qo'yilgan. Ushbu
davlatlarda ham qabul qilingan standartlar asosida yer osti
muhandislik tarm oqlarining joylashishi Rossiya va Markaziy Osiyo
shaharlari m e ’yorlariga nisbatan ko'cha enini katta m iqdorda
tejaydi. Shaham ing qadimiy qismida esa m am lakatning belgilangan
m e’yorlar standartlaridan foydalanish imkoniyati cheklangan.
G erm aniya Federativ Respublikasi shaharsozligida yer osti
injenerlik tarm oqlarini joylashtirishda kabel tarmoqlari piyodalar
yo'laklari tagida um um shahar miqyosiga ega bo'lgan tarm oqiar esa
belgilangan standartlaiga qattiq rioya qilingan holda qurilish
chizig‘idan
boshlab joylashtiriladi.
M amlakatning
belgilangan
standartlarida turli o'lcham dagi ko'chalar ko'ndalang kesimining 10
ta turi belgilab berilgan. Shaham ing ayrim ko'chalari ko'ndalang
kesimlarini shakllantirishning aniq shakli belgilangan bo'lib, und,
oqova suv tarm og'i ko'chaning transport qatnovi qismi chetidan va.
piyodalar qatnov qismi tagidan joylashishi belgilab berilgan.
Piyodalar yo'lagi yer osti fazosida injenerlik tarm oqlarini
joylashtirishning asosiy muammosi — bu iqtisodiy talablarlam ing
mavqei
birinchi
o'ringa qo'yilishidadir.
Misol
u chu n,
gaz
62
jvurlarining eni 0,3—0,6 m . Ichimlik suvi quvuri ~nj 0 ,3 -0 ,3 6 m,
aiaqa tarm og'i kabellari uchun 0,3—1,8 ni, elektr kabellari uchun
0.4—1,1 m , oqova suvi tarm og'i uchun 1.1 m qabul qilingan.
Yer
osti
injenerlik
tarmoqlarini joylashtirishdagi
nemis
usulining eng katta kamchiligi, bu tarmoqlami ko‘chaning transport
qainovi qismi tagida ko'plab joylashganligidadir. Bunda har bir yer
osti injenerlik tarm oqlarini va kommunikatsiyalarini ta ’mirlash,
qayta bunyod etish va nazorat qilish jarayonida transport harakatiga
katta
m iqdorda
to ‘sqinliklar
sodir
etiladi.
Bu
boradagi
kamchiliklami
bartaraf etish
uchun
mamlakatda
yaratilgan
«shahaming ko'cha va yo'llarini loyihalashtirish qoidalari» nomli
ishlab chiqilgan m e ’yoriy hujjatda ham ushbu holatlarning
kamchiligi ko'rsatilgan. Lekin Germaniya shaharlarining qadimiy-
ligi va ulardagi ko'chalar qurilmalarining mustahkamligi hamda
ularning kengaytirishga imkoniyat yo'qligi ham ushbu hujjatlardan
foydalanishning imkoniyatini cheklaydi. Shaharsozlikning mazkur
qoidasini faqatgina shaham ing yangi rivojlanadigan hududlarida,
tum anlarida qo'llash mumkin. T a’kidlab o'tilgan muammolarni
bartaraf etish borasida dolctor Radiki tom onidan ko'chaning har
ikki tom onidan 2,5—3 m kenglikda yer osti injenerlik tarmoqlarini
joylashtirish uchun maxsus texnik yo'lak barpo etilishi taklif etilgan
va ushbu taklif G erm aniya shaharsozligida injenerlik tarmoqlarini
qayta ta ’mirlash jarayonida asosnoma sifatida qabul qilingan.
Germaniyaning Bonn va boshqa shaharlarida hozirda qadimdan
o'm atilgan trotuar qatnovi tagidagi oqova suv kollektorlari hozirda
ko'chaning transport qatnovi tagida joylashtirish yaxshi samara
b; rmoqda, sababi, oqova suv kollektorlarining diametrik o'lcham i
yirikligi hamda undagi oqova suvlami o 'z oqimi bilan oqishini
ta ’minlash maqsadida ushbu tarmoq ayrim joylarda juda ham
chuqur ko'milishiga olib keladi. Uning uchun faqatgina ko'chaning
transport qatnovi tagida imkoniyatlar mavjud. Qolgan barcha yer
osti injenerlik tarm oqlari 2.10-rasmda ko’rsatilganidek o'tishi
mumkin bo'lgan um um iy kollektorlarda joylashtiriladi.
Fransiya shaharlarida ko'chaning ko'ndalang kesimida yer osti
fazosidan foydalanishda tejamkorlik birinchi o'ringa qo'yilgan.
B unda yuqori va past ko'chlanishli elektr kabellari orasidagi masofa
0,2 m, elektr kabellari bilan gaz 0,3 m bo'lishi belgilab qo'yilgan
Ayniqsa, yer osti injenerlik tarmoqlarini um um iy kollektorlarda
joylashtirish juda yaxshi yo'lga qo'yilgan.
63
|