Odam genetikasi

2.8. 
Odam rivojlanishining genetik dasturi. 
Odatda tugilgan 
bola o‘zining tashqi ko‘rinishi, belgi-xossalari bilan ota-onasiga 
o ‘xshaydi. Biroq ota-ona organlar sistemasining tuzilishi, tashqi- 
ichki belgilar, xossalari tayyor holda bolaga berilmaydi. Buni har 
bir talaba tuxum va urug‘ hujayrani mikroskop orqali ko‘rish bilan 
aniqlashi mumkin. Agar ota-onaning belgi-xossalari tayyor holda 
avloddan-avlodga berilmas ekan, u holda bola qanday qilib o ‘z ota- 
onasiga o ‘xshaydi degan masala har bir odamni qiziqtiradi. Shuni 
bilish kerakki, har bir ota va ona o ‘z bolalariga meros qilib gene­
tik dastumi beradi. Genetik dastur deganda avvalo tuxum va urug‘ 
hujayralardagi yadro, ulardagi xromosomalar, genlar majmuasini 
tushunmoq kerak. Somatik hujayralarda xromosomalaming diploid, 
jinsiy hujayralarda esa gaploid to‘plami b oiadi. Tuxum hujayra 
urugianganda ota-onaning gaploid to‘plamli xromosomalari birikib, 
diploid to‘plamli zigotani hosil qiladi. Binobarin ayol tuxum hu- 
jayrasidagi 23 ta xromosoma, spermatozoiddagi 23 ta xromosoma 
bilan qo‘shilishi natijasida 23 juft (diploid) xromosomali zigota 
hosil b oiadi. Har bir xromosoma DNK molekulasidan tashkil 
topgan b o iib , odam xromosomalarining gaploid to‘plami 3,5x109 
nukleotidlar juftligiga ega. Bu esa 1,5 mln genlami sintez qilish 
uchun yetarlidir. Biroq odam genomini o‘rganish sohasida olingan 
m aium otlam ing ko‘rsatishicha odamda oqsil xillari 100 mingdan 
ortmaydi. Demak, odam hujayralarida DNK molckulasining atigi 
bir foizigina oqsillami kodlashda qatnashadi. DNK ning qolgan 
99% haqida turlicha taxminlar ilgari surilgan. Bu taxminlarga ko‘ra 
DNK ayrim qismlari translyatsiya qilinmaydi. Ular odam hujayra- 
larining differensiyallanishida genlaming ekspressivligini boshqara- 
di. DNK ning yana bir qismi intronlar, ya’ni kodlanmaydigan, kod-
49

---

langan ekzon qism larini ajratuvchi hisoblanadi. DNK ning qolgan 
qismi takrorlanadigan b o ‘laklardan tashkil topgan. Binobarin, odam 
genom idagi DNK ikki sinfga takrorlanmaydigan-noyob va takror­
lanadigan qism larga ajratiladi. DNK ning takrorlanadigan qismlari
2—107 ga tengdir.
Odam embrion taraqqiyotining turli bosqichlarida DNK dagi har 
xil genlam ing transkripsiyasi, translyatsiyasi natijasida xilma-xil 
oqsillaming sintezlanishi, fermentlar ishtirokida hamda hujayralar va 
embrional induksiya modda almashishning boshqarilishi hamda hu­
jayralar, embrional induksiya tufayli turli organlar, organlar sistemasi 
shakllanadi. M uxtasar qilib aytganda, odam shaxsiy taraqqiyotining 
genetik dasturi b o ‘lib, uning genomidagi xromosomalar, genlar maj­
muasi hisoblanadi.