Odam va hayvonlarda parazitlik qiluvchi hasharotlar

Bitlar turkumi
Bitlar turkumi 300 tadan 540 tagacha tur kiradi, yaqin turi bor. MDH
mamlakatlarida 45 ga yaqin turi uchraydi. 0 ‘zbekiston hududida 19 turga oid bitlar
turli sut emizuvchilarda parazitlik qiladi. Bitlaming tanasi dorzoventral tomonga
qarab yassilangan. Bosh qismida og‘iz apparati, sezgi organlari joylashgan.
Ko‘zlari oddiy, 338 •. • im.i .i t.i • мп ко'/I nr I umuman boMmaydi. Bir juft 3-5
bo‘g‘imli kalta IM'ylitvljiil " fl'zolnri vazifasini bajaradi. QgM/. npparati sanchib-
so‘ruvchi tipda tuzilgan. Bir juft maksillulfii. ulpolhrinks va pastki lab uzun nina
shaklida boMib, xartumchaning It liltlft Joylaihgan. Bit chaqqanda ogMz a’zolari
xartumchadan tashqariga • hlqlb, lerini jarohatlaydi va qon so‘radi. SoMak
bezlarining mahsuloti ООП Ivluhiga qarshilik kocrsatadi. Tananing ko‘krak qismi
bir-biriga (jo'uhlllb ketgan 3 ta segmentdan tuzilgan boMib, 3 juft yurish
oyoqlnriga ega. Qanotlari boMmaydi. Oyoqlari timoqlari bilan tugaydi. I
Innlmrotning jinsiga qarab oxirgi qorin segmentining shakli turlicha boMadi.
Urg‘ochi bit qornining oxirida o‘roqqa o‘xshagan 1 juft o’siintasi boMadi. Jinsiy
teshigi sakkizinchi qorin segmentida joylashbinn. Erkaklarining jinsiy teshigi
to‘qqizinchi segmentda joylashgan. Domak, bitlarda jinsiy dimorfizm yaqqol
ko‘rinadi. UrugManishi ichki, rivojlanishi chala metamorfozli. Tuxumdan chiqqan
lichinkasi 3 marta lullab, imagoga aylanadi. Bitlaming tuxumi sirka deyiladi. Bitlar
4

---

ixtisoslashgan parazitlar hisoblanadi. Har bir tur hayvonning o‘ziga xos biti
boMadi. Bu turkumga 3 ta oila kiradi: 1. G em atopidlar (Heam atopidacl) oilasi
vakillarining ko‘zi yo‘q, tanasi tukchalar bilan qoplangan, faqat quruqlikdagi
sutemizuvchilarda (primatlardan tashqari) parazitlik qiladi. Fil, ot, cho‘chqa,
qoramol, quyon va bug‘u bitlari shular jumlasiga kiradi (108-rasm). Bu bitlar
parazitlik qilish bilan birga kuydirgi, cho‘chqalarda oMat kasalligini ham tarqatadi.
2. Tikanli b itlar (Echinophthiridael) oilasiga faqat dengiz sutemizuvchilarida
parazitlik qiladigan bitlar kiradi. Ulaming tanasi tikanchalarga o‘xshagan tukchalar
bilan qoplangan boMadi. Tulenlar burun teshiklarining old qismida tulen biti
parazitlik qiladi. 107-rasm. Parxocrlar va junxo4rlar: 1-kaptar parxo‘ri; 2-qo‘y
junxo4ri; 3-ot junxo‘ri; 4-it junxo‘ri. 339 108-rasm. Hayvon bitlari: 1-ot biti; 2-
cho6chqa biti; 3-qoramol biti. 3. P edikulidlar (Pediculidae) oilasiga faqat odam va
odamsimon maymunlarda parazitlik qiladigan bitlar kiradi. Odamda bitlarning 3
turi yashaydi, ya’ni bosh biti, kiyim biti va qov biti uchraydi (109-rasm). Qov biti
(Phthims pubis) odam badanining tukli joylarida (qovda, qoMtiq tagi junlarida,
soqoida va hatto qosh hamda kipriklar orasida) uchraydi. Qov biti boshqa bitlardan
farq qiladi. Uning boshchasi aniq ko‘rinib turadi. Ko‘krak va qorin qismi bir-
biridan aniq ajralmagan. Bitlar ichida eng kichigi (erkagi - 1 mm, urg‘ochisi - 1,5
mm) hisoblanadi. Qov biti 26 kungacha yashaydi. Qov biti ftirioz kasalligini
qo‘zg‘atadi. U o‘zining yassi tanasi bilan odam terisiga mahkam yopishib oladi,
xartumini teriga sanchib, bitta jcy da qimirlamasdan uzoq vaqt davomida qon
so‘radi, chaqqan joyi tinimsiz kechayu-kunduz qichiydi va ko‘karib qoladi. Uning
so‘lagi 109-rasm. O dam bitlari va ularning tuxum lari (sirkalari): A-kiyim biti va
B-uning tuxumi, 1-qopqoqcha; 2-yeIimsimon secret. D-bosh biti; E-qov biti va F-
uning tuxumi; G-bitlar oyog‘ining oxirgi bo‘g‘imi; 340 ■ .....iniiiiиii .......hiiliiydi,
sluming uchun chaqqan joyi ko‘karib qoladi. II |Ih>i|Hluqti vii(|li(lii, umumiy
o‘rin-ko‘rpadan foydalanilganda, ichki 1.1vlinlni "ii|nll Ml’ oclamdan boshqa
odaniga o‘tadi. Qov bitining 1.1 inlllk lMii|alisli inrqatinasligi isbotlanmagan.
Aksincha, odamda UgHewdlgnn bltlornlng boshqa turlari - bosh biti va kiyim biti
turli ItMinlllkliuni Inrqiituvchilar sifatida xavflidir. Klylm l)ltl (Pediculus humanus
vestimenti) va bosh biti (Pediculus кшнвпил capitis) bir-birlari bilan chatishib
serpusht nasi beradi, shuning lli.i|lilii Ущ bitta turning (Pediculus humanus) tur
xillari deb hisoblanadi. I limit l>ili sochlarda bo‘lib, o‘z tuxumini (sirkalarini)
sochga yoplnlltlrlb qo'yadi. Tanasining kattaligi erkaginiki 2-3 mm,
urg'ochi1111111 cmii -1 mm atrofida bo'ladi. Rangi to'qkulrang. Klylm biti kiyim-
kechaklarning choklarida yashaydi va shu Jnylnigu tuxum qo'yadi. Uning tanasi
och kulrang bo'lib, urg'ochisining kallellgl 4 S mm ga boradi. Qorin
segmentlarining ikki yonidagi pigment dog'lar och rangda, liilinilliil qoplab turgan
xitinli qoplamasi juda yupqa bo'lib, hatto nn'illf.iui qon ko'rinib turadi. Bitlar
hayotining hamma rivojlanish (InVl'ldti odam qoni bilan ovqatlanadigan, doimiy
ektoparazitdir. Bir kunda 2-3 marta 3-10 daqiqa davomida qon so'radi, ovqatsiz 10
5

---

kuii).’(icha yashashi mumkin. Kiyim biti harakatchan, 27° С li haroratda 1
daqiqada 35 sm masofagacha harakat qiladi. Otalangan urg'ochilari bir kunda 6-14
tndiin tuxum (sirka) qo'yadi. Kiyim biti umri davomida 300 taga yaqin, bosli biti
esa 150 tagacha tuxum qo'yadi. Tuxumdan bir haftada yosh bitchalar chiqadi.
Umuman, tuxum qo'yishidan boshlab, voyaga yetgan bltga ayianguncha rivojlanish
davri 16-20 kunga to'g'ri keladi. Voyaga yetgan bitlar 1,5-2 oy yashaydi. Ancha tez
rivojlanadigan bo'lgani uchun parazitlaming soni qisqa vaqt ichida ko'payib ketishi
mumkin. Bitlar qon bilan ovqatlanganda, odam terisiga o'z so'lagini tushiradi.
Chaqqan joylar qichishadi, qashiganda terida jarohatlar paydo bo'ladi. Bitlab
ketgan odam (qarovsiz qolgan bolalar, qariyalar) pedikullyoz kasalligiga uchrashi
mumkin. Pedikullyoz avj olishi natijasida organizmni umuman quvvatsizlantirib,
koltun degan kasallikka sabab bo'lishi mumkin. Bu kasallikda jarohatlangan
teridan qon chiqib, jarohatlar yallig'lanadi, yiringlaydi va sochlar bir-biriga
yopishib qoladi. Bitlar, shuningdek, og'ir kasalliklar - toshmali va qaytalama
terlama (tif) tarqatuvchilari hisoblanadi. 
Toshmali tif bilan og'rigan bemorning tana harorati ko'tariladi, badanida shu
kasallikka xos bo'lgan 341 toshmalar paydo bo‘ladi, boshi og‘riydi, hatto hushidan
ketishi mumkin. Bu kasallikdan birinchi va ikkinchi jahon urushlarida qanchadan-
qancha odamlar qirilib ketgan. Toshmali terlama kasalligining qo‘zg‘atuvchisi
Provachek rikketsiyalari bo‘lib, bemorlarning qonida bo‘ladi. Birinchi marta 1910
yilda amerikalik olim G.T. Rikkets tomonidan kasallikning qo‘zg‘atuvchilari
toshmali tif bilan og‘rigan bemorlarning qonida va ularda parazitlik qilayotgan
bitlar ichagida aniqlagan. Lekin olim o‘zining bu tajribasini oxiriga yetkaza olmay
o‘ziga yuqqan toshmali tifdan ocladi. Kasallik qo4zgiatuvchisini aniqlashda va
yuqish yoilarini o‘rganishda chex olimi S.Provachekning hissasi katta bo‘ldi,
ammo u ham ofiz tajribalarini nihoyasiga yetkaza olmadi, chunki u rikketsiyalar
bilan zararlangan bitlar ustida ish olib borib, tajriba uchun o‘ziga kasallikni
yuqtiradi va bu kasallikdan 1915-yilda oMadi. Bir yildan keyin kasallik
qo‘zgcatuvchilari to‘liq o‘rganilib, ikkala olim sharafiga Provachek rikketsiyasi
6

---

deb nomlanadi. Toshmali tif qo‘zg‘atuvchi!arining bemor qonida bo'lishini
aniqlashda rus shifokori O.O. Mochutkovskiy (1845-1903) fidoiylik ko‘rsatadi. U
toshmali tif bilan og‘rigan bemor qonini o‘ziga inyeksiya qiladi va 18 kundan
keyin ushbu kasallikning og‘ir kocrinishiga uchraydi. Bit bemor qonini so‘rar
ekan, o‘ziga kasallik qo‘zg‘atuvchilarini yuqtirib oladi. Rikketsiyalar bitlar
oshqozonida ko‘payadi va axlati bilan birga tashqariga chiqadi. Rikketsiyalar bit
orqali ikki yo‘l bilan sog‘lom odamga octishi mumkin: 1. Qonni so‘rganda, ya’ni
rikketsiyalar bilan ifloslangan bitning ogciz apparati orqali (ayrim ma’lumotlar
asosida xulosa qilingan, lekin zararlangan bitlaming so‘lak bezlarida kasallik
qo‘zg‘atuvchilari topilmagan); 2. Badanning bit axlati qolib ketgan joyi
qashilganda. Ma’lumki, bit qon so‘rayotgan paytda axlatini chiqarib turadi. Bitlar
axlatida rikketsiyalar boMib, chaqqan joylar qashlanganda, jarohatlangan teri
orqali yuqadi. Qaytalama terlama kasalligining tarqatuvchisi ham bitlardir.
Qaytalama terlama kasalligining meyer spiroxetasi bo‘lib, bemor qoni bilan birga
bit oshqozoniga va u yerdan bit tanasi bo‘shlig6iga tushadi. Spiroxetali bitlar
odamni chaqqanda, unga kasallik yuqtirmaydi. Bit ezilganda uning tanasidagi
suyuqlik (gemolimfa) qashlangan joyga tushgan taqdirdagina odamga kasallik
o‘tadi. Bitning bitta mocylovi 342 ■ ll'in blJ'oyn, bir tomchi gemolimfa tushgan
joyidagi teri orqali •(iloiM'tnlnr yuqadi. Illllnr og'ir sharoitda, odamlar bir joyda
to‘planib antisanitar IliilnUln yaehnshlari natijasida, yuvinish, kiyim-kechaklami
almashtirish IlilkiMilyuti boMmaganda ko‘plab uchraydi. Ayniqsa, ocharchilik va
ilni’ili ylllarida bitlar keng tarqalgan. Hozirgi sharoitda ham, odamlar ll'il) bo'llb
yashaydigan joylar, ya’ni bog‘cha, maktab, harbiy xizmat Joylnrl vn qnmoqxonalar
bitlarning tarqalishi uchun qulay joylardir. Kwmllikning oldini olish pedikullyozni
yo‘qotishdan iborat. Ichki hlylin vn o‘rin-ko‘rpalarga issiqlik yoki bug' bilan
ishlaydigan kiiim i.il.ii yordamida (100°C da) ishlov berilsa, bitlar tamomila qirilib
kiMmli. Shu bilan birga, shaxsiy gigiyena qoidalariga ham qat’iy rioya (|lll»h
kerak. Yana shuni ham eslatib o‘tish kerakki, rikketsiyalar o‘lib, (|iuih ketgan bitlar
tanasida ham ancha vaqt tirik holda saqlanishi mumkin, hatto qurib ketgan
bitlaming axlatida ham uzoq vaqtgacha o'zining yuqumliligini yo‘qotmaydi.
Demak, kasallik tarqalishi uchun Ititlar tirik bo‘lishi shart emas, balki bemor
kiyimlarida saqlanib qolgan /niurliingan bitlarning axlati yoki o‘ligi ham kasallik
yuqishiga sababchi bo'lishi mumkin.