Oila pedagogikasi
|
|
3.1. Oilada ota-onaning о‘mi
Inson kamolotining ko‘rinishlaridan biri-obro‘-e’tiborga ega bo‘lishdir. Obro‘ bir kun yoki bir yil mobaynida hosil bo‘ladigan jarayon emas. Obro‘ni inson hayot mazmunidagi faoliyati jarayonida asta-sekin shakllanib boradi. Ota-onaning oiladagi 53 obro‘si tarbiya vositasi sifatida xizmat qiladi. Obro‘ oilaviy munosabatlar jarayonida shakllanadi. Ma’naviy axloqiy xislatlami, zamon ruhiga mos tusha- digan fazilatlami shakllantirishga qaratiladi. Mazkur toifadagi oila a’zolari davrasidagi suhbatlar, munozaralar, bahslar mulohazalar o‘zaro tenglik, hurmat ruhiga bo‘ysundiriladi. Oilaviy munosabatlarining ushbu ko‘rinishda turli yoshdagi, jinsdagi bolalarga maqsadga muvofiq tarbiyaviy ta’sir o‘tka- zish imkoniyati mavjuddir. Shu boisdan tasodifiy voqea va hodisalaming sodir bo‘lish turli tarzda baholanadi va ularga bevosita aloqador oila a’zolari turmush tajribasidan kelib chiqqan holda yo rag‘batlantiriladi yoki tanbeh beriladi, jazolanadi. Bunday odilona amalga oshirilgan muloqot ta’sirida o‘gil-qizlar ruhiy dunyosida ota-onaga nisbatan dilkashlik, xushmuomalalik, o‘z faoliyati uchun javobgarlik, o‘z-o‘zini boshqarish kabi muhim insoniy fazilatlar paydo bo‘ladi. Oilada munosabatning yana bir turi «avtoritar» - yoki «obro‘talab» munosabat deb ataljb, bunda ota-onaning obro‘si shaxslararo muloqotda hal qiluvchi, yetakchi rol o‘ynaydi. Shaxslararo teng huquqlilik, erkin xatti-harakat qi lish, tashabbuskorlik bunda o‘z ahamiyatini yo‘qota boshlaydi. Oila a’zolarining yurish-turishi, xatti-harakati ko‘pincha kattalar tomonidan cheklab qo‘yiladi. Ota-ona tomonidan tarbiyaviy ta’sir o‘tkazishning asosiy usuli bu jazolash hisoblanadi, biroq, onda-sonda rag‘bat- lantirish usulidan foydalanilganda ham ma’naviy rag‘bat- lantirish imkoniyatiga ega bo‘lmaydi, munosabatdagi bunday noxushlik ota-ona ko‘zlagan tarbiyaviy maqsadni amalga oshirmaydi va past samara beradi. Buning oqibati natijasida oila a’zolari o‘rtasida, mehr-oqibat hissi pasayadi. Ushbu 54 paydo bo‘lgan salbiy nuqtayi nazar ota-onaga nisbatan qo‘llaniladi. Farzandlarda ota-onaga yaqinlik mehr-muhabbat hissi biroz bo‘lsada kamayadi, keyinchalik bu tuyg‘u uzoqla-shishi «begonalashish» tomoniga o‘sib o‘tadi. Oilaviy turmush munosabati ichida «liberal» (muro- sasozlik) toifasi ham ko‘zga tashlanib turadi. Oila davrasida ota yoki ona murosasoz, ko‘ngilchang bo'lishlik tashqi ko‘rinishidan iliq ruhiy iqlimini o‘ziga aks ettirganday bo‘lib tuyulsa ham, aslida unda hamjihatlik, o‘zaro tushunish yetishmaydi. Murosasozlik ta’sirida farzandlar fe’l-atvorida munofiqlik, ikki yuzlamachilik, kelishuvchilik kabi illatlar tarkib topishi mumkin. Ota-ona obro‘si oiladagi axloqiy tarbiyaning garovi hi- soblanadi. Buyuk allomalaming mulohazalariga ko‘ra, tarbiyada ha- zilga yo‘l qo'yuvchi jiddiylik hukm surishi lozim, lekin hamma ish hazilga, ermakka, sertakalluflikka, adovat, timoq orasidan kir izlashga aylanib ketmasligi kerak. Shu boisdan muayyan pedagogik-ruhiyat qonun-qoi- dalariga rioya qilingan holda ota-onalar tarbiya prinsiplari, usullari, vositalari bilan qurollangandagina haqiqiy nazokatga va odobga erishish mumkin. Bu narsa ulardan chuqur izlanishlami talab qiladi. Oilada farzandlarga tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatishining iltimos, maslahat, ishontirishi, talab qilish, buyruq va tanbeh berish, jazolash, rag‘batlantirish singari qator usullaridan o‘z o‘mida va me’yorida foydalanilmasa, ko‘zlangan maqsadga erishib bo‘lmaydi. Mezon tuyg‘usi va me’yor hissiga amal qilish ota-ona ruhiy dunyosiga, ma’naviyatiga singib borsa, u holda far- zandlaridan uzoqlashishi, begonalashish, bordi-keldiga borish, 55 anglashilmovchilik g‘ovining vujudga kelishi, bachkana- lashish, badjahllik, asabbuzarlik hulq-atvori namoyon bo‘l- maydi. Tarbiyaning muhim roli nutq hisoblanadi, shuning uchun ota-ona o‘z nutqida yoqimsiz ohang bilan, mantiqsiz va qaytariq so‘zlarini ishlatish va qo‘llash bilan farzandlami ranjitishlik, ularda ishonch hissini so'ndiradigan, hazil-mu- toyiba, samimiy bo‘lmagan fikr va mulohazalardan saqlanish kerak. Hayotda muloyimlikka, shirinsuhanlikka, samimiy- likka, sof vijdonligi, dilkashlik va hotamtoylikka hamdard- likka nima yetsin! Odatda, ota-ona nazokatli bo‘lgandagina haqiqiy obro‘- e’tiborga erishadi. Bundan tashqari, obro‘li bo‘lmoq uchun ishonch har tomonlama rivojlangan bo‘lishi, shuningdek, aqliy, axloqiy estetik jihatdan muayyan cho‘qqiga erishgan bo‘lishi darkor. Bulaming barchasi ota-onadan aql-zakovatli, milliy udum va urf-odatlami mukammal egallagan shaxs bo‘lishni talab qiladi. Oilaviy turmushda farzand kamol topishini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yishning asosiy vositasi bolada e’tiqodni shakllantirishdir. Buni bolani faqat ishontirish yo‘li bilan amalga oshirsa bo'ladi. Shuning uchun ota-ona o‘g‘il-qizlami voyaga yetka- zishda ulami ko‘r qilishga yoki asossiz buyruq berishga tayanmasligi kerak. Xo‘sh, ota-ona obro‘si farzandlarda qachon paydo bo‘ladi? Oilaviy turmush tajribalaridan shu narsa ma’lumki, ota-onaning obro‘si davlat va oila a’zo lari oldida javobgarlikni his qilishdan boshlanadi. Mabo- do, ota-ona o‘z ishi, o‘z burchi uchun javobgar ekanli- gini tasawur qila olsa va unga amaliyotda rioya qilsa, mana shu narsa ulaming obro‘-e’tibor qozonishi uchun 56 asosiy zamin hisoblanadi. Ulaming ruhiy dunyosi, ma’na- viyati oilaviy iliq muhit uchun yetarli va ta’sirchan bo‘lsa, o‘z-o‘zidan obro‘ qozonilaveradi, oila a’zolari o‘rtasida mehr-muhabbatga erishadi. Agarda ota-onalar o‘zlarining hulq-odob xislatlari, his- tuyg‘ulari, xatti-harakatlarida bularga rioya qilsalar, oila a’zolari hamda jamoatchilik o‘rtasida yetarli darajada obro‘ qozona oladilar. Lekin, obro‘ qozonish shaxsning tezkorlik bilan amalga oshiriladigan sifati emas. Ota-ona obro'si butun hayot davomida kundalik ibratli hulqi, axloqi, intizomi, aql-zakovati, kamtarinligi, ishbilarmonligi bilan- gina qo‘lga kiritishadi. Ibrat, namuna, chekilgan zahmat, zakovat, chin ezgu niyat, hayrli ish, samimiylikevaziga yuzaga kelgan obro‘ haqiqiy obro‘ bo‘ladi. Bunday obro‘ farzandlar xayrxohligi va hamdardligiga sazovor bo‘ladi. Natijada, oila a’zolari totuv, osoyishta, inoq, ahil, xotiijam, hamjihat turmush kechiradilar. Oiladagi farzandlar yuksak his-tuyg‘uli, ma’naviyatli, madaniyatli inson sifatida ruhiy ozuqa oladilar, ular ota-onalari bilan behad faxrlanadilar, his-hayajonga to‘ladilar va shu g‘urur bilan yashaydilar, asta-sekin eng zarurshaxsiy fazilatlarini egallab boradilar. Oilaviy turmushda ayrim ota-onalar faqat tazyiq o'tkazish yo‘li bilan farzandlari hamda boshqa oila a’zolari davrasida obro‘ orttirishni xohlaydilar, bu narsani yashashning asosiy vositasi deb hisoblaydilar. Bunda ul$r qo‘rqitish, buyruq berish, ruhan ezish, tahqirlash, u tazyiq o‘tkazish usullarini qo‘llaydilar. Goho ular zahar- xandalik va badjahllikni bola tarbiyasining eng muhim usuli deb biladilar. Qo‘qinch asosida bolada vujudga kelgan «tobelikni», «bo‘ysunishni» ular o‘zlaricha farzandlari dav- 57 rasida erishgan obro'si deb o‘ylaydilar, tarbiyaning bu usuli yuqorida aytib o‘tilganidek avtoritar deb aytiladi. Ayrim ota-onalar esa o‘z farzandlari bilan kamroq muloqotda bo‘lishni, o‘zlarini ulardan uzoqroq olib yurishni shu yo‘l bilan obro‘ orttirishni ham hayol qilishadi. Ulaming nazarida go‘yo farzand bilan qancha kam uchrashishsa, ma’lum masofadan muomala qilishsa, shuncha ko'proq obro‘ qozonish mumkin emish. Bu noto‘g‘ri tushuncha, yuzaki qarorga kelish hisoblanadi. Aksincha, ota-ona o‘z farzandi bilan qancha kam muloqotda bo‘lishsa, ulaming ruhiyati bilan yaqindan tanishmasa, o‘z ta’sirini o'tkazmasada, ular o‘ttasida begonalasnish, befarq bo‘lish, his-tuyg‘ulari, isho- nishlari, xohishlari kelib chiqadi. Hozirgi paytda shunday ota-onalar ham uchraydiki, ular bolaga faqat rasmiyatchilik bilan munosabatda bo‘lish orqali obro‘ orttirishga harakat qilishadi. , 0 ‘z maqsadlarini amalga oshirish uchun ular qildan qiyiq qidirishadi, xatti-harakatlami keltirib chiqargan asl sababdan ko£z yumishadi. Bolaga hadeb tanbeh berishadi, begonalar davrasida kalaka qilishadi. Uning yurish-turishlarini cheklab qo‘yishadi, bo‘lar-bo‘lmasga tanbeh berishadi, arzimas harakat uchun jerkib, siltab tashlashadi. Farzandlariga ko‘p pand-nasihat qilaverish ham shaxslararo munosabatda noxush kechinmalami vujudga keltiradi. Ota-onalar arzi- magan mayda-chuyda muammo, mulohaza, ko‘mak uchun ham uzundan-uzoq o‘git-nasihat qiladilar. Farzand erkini poymol etib, mustaqil fikr yuritishi, intilishini oyoq osti qilishgacha borib yetadilar. Ular o‘zlarining nasihat- go‘yliklarini ota-onalik burchi deb baholaydilar. Mayda gaplik, ezmalik bilan o‘g‘il-qizlar o‘rtasida ha- qiqiy obro‘ qozonib boimaydi. 58 Turmushda soxta yaxshilik qilish orqali farzandlari oldida obro‘ orttirishmoqchi bo‘ladigan ota-onalar ham bor. Bun- day ota-onalar o‘zlarining yumshoq muomalaligi, beozor- ligi, kechiruvchanligi, yon beruvchanligi, kam talabchanligi bilan farzandlarini o‘zlariga rom qilib olishni istaydilar. Ulaming fe’l-atvorida, na ma’naviyatida qat’iyatlilik, na talabchanlik, na barqarorlik mavjud. Tilyog‘lamachilik, sox- talik, sun’iylik bilan bolada yuksak insoniy xislatlami, oily- janob his-tuyg‘ularni, irodaviy sifatlarni tarkib toptirib bo‘lmaydi. Ota-ona obro‘sini orttirishda ibrat ko'rsatish usuli muhim rol o‘ynaydi, oilada tarbiya ishini muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun ota-ona tinmay o‘zlarini ham pedagogik, ham ruhiy jihatdan tarbiyalab borishlari kerak, ular o‘zlarida yetishmaydigan sifatlarni egallab borib, mav jud illatlami batamom tugatishlari lozim. Chunki ota- onaning tarbiya jarayonidagi iste’dodi — bu farzandlarga nisbatan muhabbat va sadoqatdan iboratdir Ota-onalar o‘z farzandlari o‘rtasida obro'ga ega bo‘- lishlari uchun qator chora-tadbirlami amalga oshirishlari zarur. Farzandlami yoshiga mos holda qator tarbiyaviy ishlar olib borishlari darkor. • Ota-onalar farzandlari davrasida obro‘ orttirish uchun ulaming ruhiy dunyosiga kirib borishlari ayni muddaodir. Chin obro‘ga ega boMmoqchi boigan har bir ota-ona qim- mat vaqtlarini o‘z norasidalaridan hech mahal ayamasliklari kerak. • Oila davrasida ota-onalaming kuzatuvchanligi, ziy- rakligi, sezgirligi, fahmliligi, hoziijavobliligi, samimiyligi mu him ahamiyat kasb etadi. • Ota-onalaming o‘z farzandlariga va oilaning boshqa a’zolariga (buva, buvi, kelin va boshqalar)ga mehribonligi 59 obro‘ orttirishning eng muhim yo‘lidan biridir. Farzand- larining kuchiga, qobiliyatiga, aql-zakovatiga xotirasiga, diqqat-e’tiboriga, irodaviy xislatiga, qiziqishlariga, ko‘nikma va malakalariga qarab aqliy va jismoniy topshiriqlar berilishi hamda o‘z vaqtida, uzluksiz ravishda ulaming natijasini tekshirish va oqilona baho berish, rag‘batlantirish bolalarda qat’iylik, dadillik fazilatini vujudga keltiradi, mustaqil ilmini, tashabbus ko'rsatish sari chorlaydi, kattalarga nisbatan ixlosi ortadi. • Ixlos, hurmat, intilish, tirishqoqlik obro‘ning uzviy zanjirlari hisoblanadi. • Ota-onalaming ijtimoiy muhitda, jamoatchilik o‘rta- sida va oila davrasidagi samimiyligi va g‘amxo‘rligi ularga katta obro‘ keltirishi mumkin. Ulardagi samimiylik, g‘amxo‘rlik fazilatlari faizandlar ruhiy dunyosiga katta ta’sir etadi, ruhlanish, to‘lqinlanishi, shijoat, ehtirosni vujudga keltiradi. Ulaming ibratli xislatlari, shaxsiy fazilatlari, irodaviy sifatlari, o‘z-o‘zini qo‘lga olish kabi jihatlari yigit va qizlar qalbida o‘chmas iz qoldiradi. Ota-onaga nisbatan ishonch, intilishi moyillik hamdardlik sifatlari shakllana boradi. Oilada ruhiy muhit, totuvlik mavjud bo‘lishi uchun ota-orialarda haqiqiy ma’nodagi nazokat hamda obro‘ mustahkam shakllangan bo‘lishi kerak. Yüklə Dostları ilə paylaş:
|