Oilada axloqiy munosabatlarni shakllantirsh O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

1.3. Oilada ma’naviy - axloqiy munosabatlarni negizi va mazmuni.
Oila insonlarning tabiiy – biologik – fizalogik, moddiy – iqtisodiy, huquqiy – qonuniy, ma’naviy – axloqiy, aloqa – munosabatlari asosiga qurilgan ijtimoiy birlikdan iboratdir. Insonlarning tabiiy –biologik – fizologik munosabati deganda jinsiy aloqa va nasl qoldirish ( farzand tug’dirish va tarbiyalashni), moddiy – iqtsodiy munosabatida - uy ro’zgorini boshqarish, mulkiy munosabat – nikoxining qonuniyligini, ma’naviy – axloqiy munosabatda esa er – xotin inoqligi, pokligi, ota – ona bilan farzand o’rtasidagi mehr – oqibat, hurmat, burch va shu kabilarni tushunish lozim. Hozirgi kunda yuqoridagi zikir etilgan oila va uning bilan bevosita bog’liq masalalar qonun yo’li bilan muhofaza qilingan va kafolatlangan. Chunki u jamiyatning ajralmas bir bo’lagidir. Shuning uchun ham O’zbekistonda Respublikasining 63 – moddasida; “Oila jamiyatning asosiy bo’g’inidir hamda jamiyat va davlat muhofazasida bo’lishi huquqiga ega” - deydilar. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov va hukumatimiz oila jamiyat negizi sifatida bilib, unga nisbatan g’amxo’rlik qilmoqda, uning moddiy maishiy ravnaqi uchun butun imkoniyatlarni ishga solmoqda. Jumladan, yurtboshimiz oilaning jamiyatda tutgan o’rni va ahamiyati to’g’risida shunday deydi; “Bola tug’ilgan kunidan boshlab oila muhitida yashaydi. Oilaga xos an’analar, qadriyalar urf - odatlar bola zuvolasini shakllantiradi. Eng muhimi, farzandlar oilaviy hayot maktab orqali jamiyat talablarini anglaydi his etadi. Bu o’rinda ilgari surulayotgan pedagogik g’oyani tub moxiyatini oila tarbiyasini to’g’ri yo’lga qo’yish mustaxkamlash va yanada chuqurlashrish bilan bog’liqdir.
I A Karimov «Barkomol avlod orzusi ‘’ .»SHarq ‘’ nashriyoti –matbuot kontseni 1999. 8 –b.
Oila tarbiyasi deganda ota - ona, oiladagi katta kishilar, buva va buvilar , aka -opalar va shu kabilar tomonidan bolalarning to’g’ri , milliy axloq-odob no’rmalari asosida tarbiyalanish tushunish lozim. Zotan kelajakda qanday inson bo’lib yetilishini ota-ona, aka-opa, boshqalarni muomula – munasabatlar, xulq atvoriga ,tartib –intizomiga bevosita bog’liqdir. Xalqimiz: :Qush uyasida ko’rganini qiladi” deb bejiz aytmagan.
Oilada axloqiy tarbiyani negiziga asoslanadi. U bolada shakllanish lozim bo’lgan barcha insoniy munosabat va fazilatlarni tarbiyalovchi hayot maktabi hisoblanadi.
O’zbek xalqi tabiatan bolajon xalq. Bolaga bag’ri kenglik, mehrdar yolik, o’ta fidoyilik o’zbeklargagina xos xususiyatidir. Shu boisdan ham, ota – onamiz farzandlarning baxti va kelajagi uchun qayg’uradi. Ularning puxta bilim olishlari qiziqishlari bo’yicha kasb – hunar egallashlari, axloq – odob qoidalarni mukammal bilishlari va ularga amal qilishlari uchun mavjud imkoniyatlarni yaratadilar. Chunki oilada bolani to’g’ri tarbiyalash mustahkam poydevorli jamiyat barpo etishning garovidir.
Oilada bolalarni axloqiy jihatdan tarbiyalash vazifasi va mazmuni bolaning ma’naviy dunyosini uning ongini, axloqiy hislatlarini, shaxsiy sifatlari va xulqi tarbiyalash va rivojlantirishni taqoza eyadi. Axloqiy tarbiyaning vazifalari asosan quydagilardir;

1. Bolalarda axloqiy his – tuyg’ularni, tassavvurlar va xatti – harakatlarni tarbiyalash.

   
   

2. Xulq madiniyati va ijodiy munosabatlarni tarbiyalash.

   
   

3. SHaxsda axloqiy his – tuyg’ularni tarbiyalash .

   
   

4. 4.Xulqdagi salbiy hislatlarni barxam toptirish.

   
   

Oilada amalga oshirilgan axloqiy tarbiyaning mazmuni farzandda o’z ota – onasidan, oilasi, avlod – ajdodlari tarixidan, o’zi tug’ulib o’sgan o’lkasi, vatani, millati, tili, dini, an’analardan g’ururlanishi hissini shakllantirishdan iborat.

Davlatimiz va hukumatimizning ota – ona va tarbiyachi murabbiylar oldiga qo’yayatgan talabi ham aynan shundan ibratdir.
“Bola ongi yoshlikdan boshlab” , “Sen tarixi boy, ulug’ millatning farzandisan”, “Sen ulug’ mutafakkirlar, alloma zamonlarni dunyoga keltirib, tarbiyalangan bobokolanlarning ajdodisan”, “O’zbek xalqi boy ma’naviyatli, vatanga, xalqa sadoqatli xalq”, “Bizning mamlakatda dunyoda tabiati eng go’zal, boy diyor”, “O’zbek xalqi bag’ri keng , insonpavar, mexmondo’st xalq” kabi tushunchalar bilan shakllantirilsa, uning ongida milliy g’urur, o’zligini anglash paydo bo’lib boradi. Shundagina u o’z avlod ajdodlari an’analari kelgusida davomchisi ekanligini , ongli ravishda tushunib yetdi. Mamlakat, oila tug’ulib o’sgan hudud ravnaqi, amalga oshirayotgan islohatlarning muvaffaqiyoti har bir shaxsning ma’naviy madaniyatliligi darajasiga, uning fidokorligiga, halol mehnatiga bog’liq ekanligini qalb anglaydi.
Yoshlarning ma’naviy – axloqiy va jismoniy barkamol qilib tarbiyalash davlatimi- zning siyosatini ustuvor yo’nalishi hisoblanadi.
Oila esa tarbiyaning poydevori o’ziga xos jarayon bo’lib, u farzand tug'ulmasdan ancha oldin boshlanadi. Yaniy bo’lajak ota – onanig salomatligi , nasl – nasabi, dunyoqarashi, ichki va tashqi dunyosi, axloq – odobi, moddiy va ma’naviy va jismoniy tayyorligi kelajak farzand tarbiyasida mumkin ahamiyatga egadir.
Milliy g’urur ona suti, ota namunasi, avlod – ajdotlarining irsiy fazilatlari, axloq – odabi mezonlari orqali far-zand ongiga singdiriladi. Milliy g’ururi O.Musurmonova “Oila ma’naviyati–milliy g’urur”.T. “O’qituvchi”.1999.25 – bet. baland yoshlar mamlakatimizning kelajagidir. Shuning uchun har bir fuqoradan, yosh avlodga milliy g’ururni shakllanish, mustahkamlash bugumgi kunning dolzarb masalasi hisoblanadi.
Milliy g’ururni shakllantirish va mustahkamlash uchun avvalo, millatimizning paydo bo’lib shakllanish tarixi, urf – odatlari, an’analari, adabiyoti, sa’nati, madaniyati, dini va ularnining insoniyat tarixi taraqqiyotida tutgan o’rni mukamal bilmoq zarur. Ikkinchidan umuminsoniy qadriyatlarni bilishi, ulardagi milliy mentalitetimizga mos ilg’or g’oyalarni amaliyotga joriy etishga va shu asosda milliy qadiriyatlarimizni mazmunan va shaklan boyitmoq lozim. Uchunchidan, jahon andozalariga mos yangi texnika va texnologiya asaslangan ichlab chiqarish jarayonini tashkil etish va unda foallik ko’rsatish kerak. To’rtinchidan, mamlakatimzda istiqomat qiloyotgan fuqoralarning irqi, millati, naslu – nasabi, tili va diniy etiqotidan qatiy nazar millatlararo, fuqorolararo totuvlik, hamjihatligi, yakadilliga erishmoq uchun barcha chora tadbirlarni ko’rmoq lozim. Shundagina hech qanday yovuz kuch ko’p millatli mamlakatimizning xalqlari o’rtasiga raxno sololmaydi. Ular bir – birlari bilan do’st – birodar hamfikr, bir –biridan faxrlanish va g’ururlanish hissi bilan yashaydilar. Bunday o’zaro do’stona munosabat yosh avlod tarbiyasida muhim ro’l o’ynaydi.
Axloqiy tarbiyaning yano biri bo’lgan vazifasi insoning jamiyatga bo’lgan munosabatini yuqori pog’onaga ko’tarish. Axloq odob insoning jamiyatga bo’lgan munosabatining negzini tashkil etadi. Axloq odamlarning bir – biriga jamiyayga davlatga, xalq mulkiga, oilaga ishlab shiqarish vositalariga, mexnat masulari va shu kabilarga munosabatini muayyam tartibga soladigan xatti – harakati qoidalari tizmida namoyon bo’ladi.
Odob – odamning jamoat, el – yurt orasida o’zini tutish, boshqalar bilan qay yo’s- inda muomla qilish, o’z turmushi, maishati va bo’sh vaqtini qanday tashkil etishi, xulosa, shaxsning kundalik xulq – atvori, yurish – turishi, xatti – harakatlari qan- day bo’lishi lozim va ma’qul ekanligini xususida baxs etadi. Oilada bolalarni jamiyatga bo’lgan hurmati yuksaltirish mustaqillimizni mustaxkamlashga, axloqiy madaniyat egasi bo’lishiga, axloqiy ongini, o’zligini - o’zini – o’zi anglab yetishga, yaxshi insonlarga bo’lgan etiqodini rivojlantirishga olib keldi.
Salbiy illatlarning dastlabki belgilari oilada, maktabda ko’rinadi.Buning oldini olish olishi va bartaraf etishi uchun tinimsiz kurash olib borish zarur. Bunday maktab o’quvchilarning ota – onalari o’quvchilarda, o’z farzandlarida samimiylik, tashabuskoirlik, follik, mexnatsevarlik, kabi axloqiy sifatlarni, matonat, tashabbuskorlik, chidam, ishonch kabi xislatlarni shakllantirish shart.
Axloqiy tarbiyaning yana bir vazifasi ongli intizomli bo’lishidir.O ngli intizomli kishining kundalik foliyatida, xulq – atvorda, kishilar bilan aloqosida, umumiy dunyoqara- shida namoyon bo’ladi. Ongli imtizomli egasi bo’lgan kishilar o’z axloqiy burchini to’g’ri anglaydi , o’z xatti – harakatiga boxo beradi, notog’ri xatti – harakatni qoralaydi. Intizomli kishi o’z xulq – atvoriga to’g’ri baxo berish bilan birga, biror xatti – harakat uchun shaxsiy ma’suliyatni his etadi.
Abdulla Avloniy “Intizom deb qiladurgan ibodatlarimizni, ishlarimizni har birini o’z vaqtida tartibi ila qilmoqni aytilur. Agar yer yuzida intizom bo’lmasa edi, insonlar bir daqiqa yosholmas edilar” deb ta’kidlaydi.
Bolaning sog’lom bo’lishi uchun atrofida sag’lom , to’g’ri fikirli, go’zal axloqli odamlar bo’lsa, ularning yaxshi fazilatlari bolaning aqlli, axloqli bo’lishiga ta’sir etadi, albatta. O’zoro ittifoqlik, muxabbat bo’lgan har bir oila muruvvatli bir – biriga ma’naviy, madaniy muloqatda bo’lishlari eng ko’rkam xislatdir. Umuman, har bir xalq, jumladan , o’zbek xalqi o’ziga xos axloq qonun – qoidalarni yaratadi. Insoniylik mezoni axloq qonuniyatining mezoni bo’lgan.
Ko’rinib turibdiki, qadamdan ham, bugungi va ertangi kungi ham, bundan keyin ham aqlli, farosatli, taffakuri chuqur bir so’z bilan aytganda kamolatli farzand tarbiyalash muomasi dolizarbdir. Xalq bunday fazilatli insonlarni sevadilar, ezozlaydilar va hurmat qiladilar.
Shunday qilib o’zbek oilasida axloqiy munosabatlarni shakillanirishda o’zbek xalqining munosabatlarni shakllantirishda o’zbek xalqining o’ziga xos xususiyatlarini yoritib beruvchi milliy urf – odatlarimiz, an’analarimizdan faydalanish hozirgi kunda yangicha mohiyat kasb etadi. Oilada axlodiy munosabatlarni pedagogik asoslarini ochib berishda O’rta Osiyo mutafakkirlarning qarashlari pand - nasixatlari, qimmatli asarlar asosiy manba bo’lib hisoblanadi.
Biz ushbu bobda oiladagi axloqiy munosabatlarni shakllantirishning nazariy qismini yoritib o’tdik.
Shunday qilib, oila tarbiyasi maskani bo’lib, shaxsning kelajagi shu maskanda tarbiyaning qanday amalga oshirishiga, tarbiyachi hisoblanish ota – onaning o’z burchi va vazifalariga qanday munosabatda bo’lishiga bo’g’liqdir.Oiladagi har bir kishining o’z burchi vazifalariga masuliyat bilan yondashishlari oila mustax-kamligi, jamiyat farovonligiga erishishning omilidir.
Xullas , barkamol insonni, yani avvolo oila uchun , qolaversa o’zi yashab turgan janiyat, xalq uchun fidoiy shaxsni tarbiyalash oiladan boshlanadi.