Okeaniyaǵa uliwma tábiyiy geografiyaliq sipatlama. Okeaniyaniń TÁbiyiy-geografiyaliq úlkeleri joba

LEKTSIYA 20-TEMA: OKEANIYAǴA ULIWMA TÁBIYIY GEOGRAFIYALIQ SIPATLAMA. OKEANIYANIŃ TÁBIYIY-GEOGRAFIYALIQ ÚLKELERI
Joba:
1. Okeaniyaǵa uliwma tábiyiy geografiyaliq sipatlama.
2. Okeaniyaniń tábiyiy-geografiyaliq úlkeleri.

Tinish okeaninin’ orayliq ha’m batis bo’limlerinde uliwma maydani shama menen 1,26 mln kv.km (2% qurg’aqliq, 98% suw) bolg’an atwlar toplami bar. Bul atawlardin’ jer sharindag’i en’ iri toplami sanaladi. Atwlardin’ ko’pshilik bo’limi arxipelaglar formasinda toplang’an. Uliwma atawlar Okeaniya degen at penen birlestiriledi.

Okeaniya materik jerlerinen uzaq waqit dawaminda bo’lekleniw na’tiyjesinde payda bolg’an. Okeaniya landshaftlarinin’ ju’da’ o’zine ta’nligi sonnan kelip shig’adi. Okeaniyanin’ o’zine ta’n qa’siyetleri geologok du’zilisinde de, relyefinde de, sonday – aq, flora ha’m faunasinda (a’sirese en’ uzaq shig’is atawlarda) endemiklerdin’ ju’da’ ko’pligi ha’m tu’rlerinin’ azlig’inda da o’z ko’rinisin tabadi.
Okeaniya atawlarinin’ geologik du’zilisi Tinish okean tu’binin’ du’zilisine tikkeley baylanisli. Derlik barliq atawlari marjan ya’ki vulkan atawlar esaplanadi. Okeaniyanin’ orayliq bo’limindegi (Polineziya ha’m shig’is Mikroneziyadag’i) atawlar suw asti vulkanlarinin’ to’belerinen iba’rat. Bul to’beler neogen da’wirinin’ aqirinda ha’m to’rtlemshi da’wirde Tinish okean tu’bindegi a’yyemgi okeanik platformanin’ jariliw siziqlari boylap bazalt lavalarinin’ ko’plep atiliwinan ju’zege kelgen suw asti sistemalarinin’ u’stindedir. Marjan atawlari to’rtlemshi da’wirde Tinish okean qa’ddinin’ evstatik tebreniwleri ha’m okean tu’binen ayirim bo’limlerinin’ bu’giliwi na’tiyjesinde payda bolg’an.
Tinish okean shetinin’ geosinklinallarindag’i taw payda boliw protsesleri mezozoy ha’m Alp tsikllarinda aktivirek barg’an, biraq elege shekem tamamlang’an emes, atawlardag’i aktiv vulkanizm ha’m tez – tez bolip turatug’in ku’shli jer silkiniwler sonnan guwaliq beredi. Batis Okeaniya atawlari en’ iri ha’m tawli atawlardir. Olardin’ arasinda Jan’a Zelandiya ha’m Jan’a Gvineya u’lkenligi ha’m ba’lent taw relyefi menen ajiralip turadi. Okeaniyadag’i qurg’aqliq maydaninin’ 80% i usi eki atawg’a tuwri keledi.
Okeaniya atawlari arqa yarim shardag’i subtropik ken’liklerden baslap qubla yarim shardag’i ortasha ken’liklerge shekem jayilg’an, biraq atawlardin’ ko’pshiligi subekvatoriyal poyaslarda. Temperaturalardin’ o’zgeriwi ha’m ig’alm rejiminin’ tiykarg’i qa’siyetleri de sonnan kelip shig’adi.
En’ issi aylardin’ ortasha temperaturalari arqada 25C dan qublada 16 C qa shekem, salqin aylardin’ ortasha temperaturasi 16C dan 5C qa shekem. Ma’wsimlik ha’m sutkaliq temperaturalardin’ keskin o’zgeriwleri tek g’ana tawli atawlarg’a xarakterli.
Okeaniya o’simlikleri arasinda adam ushin paydalilari ko’p: kokos palmasi, banan, kaushikli o’simlikler, mango, qawin ha’m nan terekleri usilar qtarinda. Atawlarda ko’p g’ana tropik eginler – ananas, banan, qantqamis ha’m basqa eginler jetistiriledi.
Okeanlar haywanlarinin’ tarqaqliwi ushin u’lken qiyinshiliq tuwdiradi, sol sebepli Okeaniyadag’i fauna qurami ju’da’ o’zine ta’n bolip, en’ aldi menen su’t emiziwshilerdin’ derlik uliwma joqlig’i esabina ju’da’ kemeyip ketkenligi menen ta’riyplenedi. Sol sebepli, Okeaniyanin’ u’lken bo’limi Polineziya zoogeografik oblasti qilip ajiratiladi. Atawlarda jaqsi ushatug’in quslar ju’da’ ko’p, mayda haywanlardan ayirimlari (iyt ha’m tu’lki, keltekesekler) da ushirasadi. Sonday – aq suwda aqqan tereklerdin’ deneleri menen ku’tilmegende kelip qalg’an shibin sirkeylerde ushirasadi.
Okeaniyani to’rt ta’biyiy geografik u’lkege bo’liw mu’mkin: