Oliy nerv faoliyati ning tiplari
Oily nerv faoliyatining tiplari
Yüklə 442,23 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Dinamik steriotip
- Dinamik stereotip
|
Oily nerv faoliyatining tiplari .
• Oily nerv faoliyati bosh miya yarim sharlari va ularning po ’stlog’ida joylashgan nerv xujayralari (nerv markazl ari) ning normal funksiyasiga yoki ulardagi qo ’zg’alish va tormozlanish jarayonlarining kuchiga, tarqalish tezligiga hamda ularning bir- biriga munosabatiga bog ’liq. •
ossalar yig ’indisi har bir organizmning irsiy xususiyatlarig a va avvalo xayot tajribasiga bo ’gliq bo’lib, ner v siustemasining tipi deyiladi . • I.P.Pavlov ko ’p yillik ilmiy kuzatishlar asosida miyaning nerv hujayralardagi qo ’zg’alish va tormozlanish jarayonlarning kuchiga, tarqalish tezligiga va ularning bir –birga munos abatiga ko ’ra odam oliy nerv faoliyatini 4 tipga bo ’lgan edi . www.arxiv.uz 1. Kuchli, qo ’zg’aluvchan, muvozanatlashmagan, jonsarak tip. Bu tip da qo ’zgalish va tormozlanish kuchli, ammo muvozanatlashmagan, qo’ zg ’alishi tormozlanishdan ustun turadi.Bu tipga kiruvchi bolalarda shartli reflekslar sekin paydo bo ’ladi, u o’rta o’zlashtiriladi biror ishga tez ki rishi, tez soviydi. Emotional reaksiyalari kuchli, bilar - bilmas javob beri b o
’z fikrini maqullaydigan, topshiriqlarni o’z vaqtida bajarib kelmaydigan , sekin paydo bo ’lgan shartli reflekslar tez so’nadi. Maktab hayotiga kichiklik bilan ko ’nikadi, nutqi tez va qo’pol, xarakterli o’zgaruvchan , o’ z hissiyotlarini qiyinchilik bilan ushlaydigan, qiziqqon, agresiv, tarbiyaga qiyinchilik bilan beriluvchi, faqat tarbiya asosidagina uzoq va tizi omli ish faoliyatiga ega bo ’ladi. 2. Kuchli, qo ’zg’aluvchan , muvozanatlashgan, serharakat tip. Bu tip nerv prose sslarning kuchliligi, qo ’zg’alish va tormozlanishning muvozanatlashganli gi va harakatchanligi bilan ta ’riflanadi. Maktab hayotiga tez ko’nikadi, o’qi ’rganadi, ular namunali hulqqa ega bo’ladi, darsl arni a
’lo darajada o’zlashtiradi, uyga berilgan vazifalarni o’z vaqtida bajarib kelishiga harakat qiladi, nutqi tez va ravon, so ’z boyligi ish oralar bilanb o ’z fikrini boshqalarga ifoda qiladi va boshqa i jobiy xarakterlar bilan ajralib turadi. www.arxiv.uz
www.arxiv.uz 3. kuchli, qo’zg’aluvchan, muvozanatlashmagan, kam harakat tip. Bu tipda qo’zg’alish va tormozlanish kuchli, ammo ularning o’ri n almashinuvi sust. Bu tipga kiruvchi bolalarda shartli refle kslar sekin hosil bo’ladi, tez so’nadi va sekin tiklanadi, ular o’qish , yozish va gapirishni tez o’rganadilar, ularni ng hulqlari yaxshi, odobli, nutqlari sekin va ravon, so’zga boy bo’ladilar. 4. Nimjon yoki sust tip . Bu tipda nerv prosesslari sustligi , kam kuzatuvchanligi va muvozanatlashmaganligi , yani torm ozlanish jarayonning yuqoriligi bilan harakatlanadi. Bu tipga kiruvchi bolalarning ish qobilyati past , nutqi sekin, y axshi rivojlanmagan, so’z boyligi kam, qiyinchiliklardan q o’rqadi , charchaydi , o’qish , yozishni sekin o’rganadi , makta b hayotiga qiyinchilik bilan ko’nikadi , o’z o’rtog’ining x arakteriga ixtiyorsiz moslashadi , o’zlashtirishi past , xarakteri beqaror maqsadsiz, diqqati beqarorligi bilan xaraktertlanad i. www.arxiv.uz • .P.Pavlovning fikricha oily nerv faoliyatining 4 tipi odamlard agi Gipokrat tomonidan aniqlangan 4 temperament turlariga mos keladi. Gipokrat odamlarda to ’rtta temperament: • Xolerik. • Sangvinik. • Flegmatik. • Melanxonlik. • Turlarini aniqlagan. Jonsarak tip xolerik temperamentiga va nimj on tip melanxonlik temperamentiga mos keldi. Oliy nerv faoli yatining yuqoridagi tiplari sof holda kamdan - kam uchrab ko ’p incha bitta individumda har- xil tiplarga xos belgi xususiyatlar aralashib ketadi. Oliy nerv faoliyatning tipi nerv sistemasining muayyan tipi vujudga keladi.Oliy nerv faoliyatining tug ’ma xususiyatlari tashqi muhit ta ’sirida doimo o’zgarib turadi. Oli y nerv faoliyatining o ’zgarib turish jarayonnini plastiklik deb at aladi.
www.arxiv.uz • Oliy nerv faoliyatining yuqorida ko’rsatilgan ti plari tug ’ma, yani nasldan- naslga berilgan bo’l adi. Bu belgilar asosan bolaning yoshlik davrida yaqqollik ko ’rinadi , yoshi kattalashgan sari tashqi muhit , ota- ona, o ’qtuvchilar, tarbiyachilar va atrof dagi kishilarning tarbiyaviy ta ’siri natijasida a yrim tipga xos bo ’lgan belgilar ma’lum dara jada o ’zgaradi, ayniqsa birinchi va to’rtinchi tipning vakillarida o ’zgarish ancha sezilarli bo ’ladi, chunki ularning xulq - atrofdagi yomo n odatlar ko ’proq bo’lganligi uchun atrofda gi kattalarning tarbiyaviy etibori ularga nisbatan ko ’proq bo’ladi. www.arxiv.uz • Shunday qilib bolalik davridagi oliy nerv faoliyatining tiplari , ya ’ni xulq- atvor yosh oshgan sari o’zgarib b oradi. Oliy nerv faoliyatining tug ’ma ko’rinishi temperame nt , ularning tarbiya natijasida o ’zgarishidan yuzaga kelg an xolati xarakter deyiladi . • Tarixda yashab ijod qilgan buyuk siymolar ham malum tipga xos bo ’lganlar. Masalan rus sarkardasi A.V.Suv orov xolerik temperamentiga, shoir A.S.Pushkin ham xol erik temperamentga, sangivinikga shoir A.I.Gersen, Gonchan ov flegmatika, fransuz filosofi Rene, Dakart, ingiliz olimi Ch arlz Davrin, polyak kompozitori shopen melanxonlik tempe ramentiga xosinsonlar bo ’lishgan. www.arxiv.uz
www.arxiv.uz • I .P.Pavlov birinchi va ikkichi signal sistemalarining o’zaro t a’sirlanish xususiyatlarini xisobga olib, odam nerv sistema sini ikkita asosiy tipga ajratish mumkin deb topdi . Shularning birinchi badiiy tip deb atadi. Yozuvchilar, musi qachilar, rassomlar va boshqalarni u shu guruhga kiritdi. Bu guruh axllarida 1-signal sistemasi 2- signal sistemasidan bi r muncha ustun turadi. 2- tip mutafakkirlar tipi deb ataladi.Bu g uruxga olimlar- filosoflar, matemateklar, filologlar va boshqalar kir adi. Bu guruxga kishilarda2- signal sistemasi 1-signal sistemasid an ustun turadi. Bulardan tashqari oraliq gurux xam bor.Oraliq guruxga kiruvchi kishilarda 1-signal sistemasi 2-signal sistemasid an ustin turmaydi. • Xulosa kelib aytganda, oliy nerv faoliyatining tipi xayot prots esida shakillanib boradi va tarbiya yuli bilan o’zgartirilishi mum kin.
www.arxiv.uz • Dinamik steriotip Oddiy hayot sharoitiga odam va hayvon organizimga turli xil tasirl ovchilarning murakkab tazimi tasir etadi. Organizmning bunday murakkab tasirlozchila rga moslashishi miya yarim sharlari po’stlo g’ining shartli reflekslar analitik -sintatik faoli yati tufayli amalga oshiririladi . Buning natija sida kompleks shartli reflekslar xosil bo’ladi. Bu miya yarim shartli po’stlog’ining yan ada murakkab faoliyati bo’lib ,sharli reflektor faoliyati yoki dinamik stereotib hisoblanadi. www.arxiv.uz www.arxiv.uz • Dinamik stereotip –deb bir vaqtda bir tartibdagi shartli reflek slarning uzliksiz ravishda tartib bilan kelishi va nerv tizimida bu tasirlarga javob qaytiladi. Dinamik steriotip boshqacha aytga nda, odamda bir necha yillar davomida shartli reflekslarning iz chillik bilan kelib, miya po ’stlog’ida qo’zg’alish va tormozlanish juarayonlarini xosil qilishdir. Dinamik stereotip har bir oda m uchun o ’ziga xos bo’lib, odamdagi odat va malakalarni ng asosi hisoblanadi. Maktab yoshidagi bolalar bosh miya yarim sharlari po ’stlog’ida dinamik stereotipni xosil bo’lish ja rayonlrini tekshirish amaliy jihatdan muhim ahamiyatga ega. Masallan: Darslarni fiziologik asosida tashkil etish, kun tartibi ni tuzish, ovqatlanish, mehnat va dam olishni va boshqa faoliyat turlarini o ’qituvchilar nerv tizimida dinamik stereotibni vujudga keltitish yo ’li bilan amalga oshiriladi. www.arxiv.uz |