Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi jizzах dаvlаt pеdаgоgikа universiteti

Barkamol avlod - O‘zbekiston taraqqiyotining poydcvori.- 1 «Sharq» nashriyot-matbaa kontsemi, 1997.

Axmedov M. .Abduraxmonova N.Jumacv M.E. Birinchi sinf matematika darsligi.)Toshkent. "Sharq" 2005 yil., 160 bet 8 Axmedov M va boshqalar. To‘rtinchi sinl matematika darsln-.i. Toshkent. "O‘qituvchi" 2005 il

9. 
   Axmedov M. .Abduraxmonova NJumaev M.E. Birinchi sinl' matemalika darsligi metodik qo‘llanma.)Toshkent. "Sharq" 2005 yil., 96 bet
   
10. 
    Bikbaeva N.U, R.I.Sidelnikova,G.A.Adambekova. Boshlang‘ich sinllarda matematika o‘qitish metodikasi. (O‘rta maktab bosh'ang‘ich sinf o‘qituvchilari uchun metodik qo‘llanma..) Toshkent. "O‘qituvchi" 1996 yil.
    
11. 
    Bikboeva.N.U. Yangiboeva E.Ya. Ikkinchi sinf m.itematika darsligi. Toshkent. O‘qituvchi" 2005 yil.
    
12. 
    Bikboeva.N.U. Yangiboeva E.Ya. Uchinchi sinf matematika darsligi. Toshkent. "O‘qituvchi" 2005 yil.
    
13. 
    Jumaev M.E, Matematika o‘qitish metodikasi (KIIK uchun ) Toshkent. "11m Ziyo" 2003 yil.
    
14. 
    Jumaev M.E, Bolalarda matematik tushunchr.larni rivojlantirish nazariynsi va metodikasi. (KHK uchun ) Toshkent. "Urn Ziyo" 2005 yil.
    
15. 
    Jumaev M.E. va boshq. Birinchi sinf matematika daftari. Toshkent. "Sarq" 2005 yil., 64 bet
    
16. 
    Ta’lim taraqqiyoti. O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi Vazirligining a x b orotnomasi. 7- maxsus son.1999 yil. 136-178 betlar. Toshkent. "Sharq" Umumiy. o‘rta ta’lim Davlat ta’Iim standarti va o‘quv dasturi.
    

INTERNET MA`LUMOTLAT

1. 
   ZIYO.NET
   
2. 
   KITOB.UZ
   
3. 
   JDPU.UZ
   

Kirish
Boshlang'ich sintlar o'qiluvchisining metodik-matematik tayyorgarligi deyilganda biz uni ilmiy dunyoqarash asosida matematika o'qitish metodikasini umumiy pedagogik- psixologik va matematik tayvorgarlik bilan uzviy bog'lanishga tayyorlanishini tushunamiz. Bunday tayyorlanish vazifasiga matematikadan boshlang'ich ta’lim sohasida ma'lum bilim va uquvlarni egallash va bolalarni o'qitish orqali tarbiyalashni o'zlashtirishi kiradi.Metodik-matematik tayvorgarlik boshlang'ich sinf o'qituvchisini tavyorlashning tarkibiy qismi bo'lib. uning ta'limiv- tarbiyaviy faolivatidan ajralgan holda qaralishi mumkin emas. Ikkinchi tomondan. boshlang'ich sinflarda matematikani o'qitish birinchi bosqichdir. va’ni bolalarni navbatdagi matematika kursini o'zlashtirishga tayyorlash bosqichidir. Matematikadan boshlang'ich ta’limning bu ikki jihati (aspekti) (boshlang'ich ta’limning tarkibiy qismi va matematik tayyorgarligi) metodikada o'zining munosib xulosasini topgan.Matematikadan boshlang'ich ta’lim-tarbivaviy vazifalarini nazariy bilimlar tizimi asosidagina hal etish mumkin. Bu ilmiy dunyoqarash. psixologiya. didaktika. matematikani o'qitish nazariyasini (matematika didaktikasi) o'z ichiga oladi. Biroq birgina nazariy bilimlarning o'/i yetarli emas. O'qitishning ma'lum mazmuni va o'qituvchilar o 'zaro chambarchas bog'langan bo'lib. o'quv yo'nalishiga oid eng so'nggi usullarni darsning o'zida yuzaga keladigan aniq metodik va/il'alarni hal etish qobiliyati muhim ahamiyat kasb etadi.Ayni shu boshlang'ich sinflarda bolalarning aqliy rivojlanish jarayoni faol pallaga kirishi hois boshlang'ich sinf o'qituvchisi uchun o'quvchilarning aqliy faoliyatlari darajasini va imkoniyatlarini bilish va hisobga olish ayniqsa, muhimdir.Nazariy bilimlarni amaliy mashg'uiotlarga tayyorlanishda va mashg'ulotlarning o'zida o'qitish amaliyotida foydalanish jarayonida yuzaga keladigan turli-tuman metodik masalalar hal etilishi lozim.Metodik masalalar bar hi г darsda yuzaga keladi. shu bilan birga, odatda ular bir qivmatli yechimga ega emas. O'qituvchi darsda yuzaga kelgan metodik masalaning mazkur o'quv vaziyat uchun eng samarali yechimni tez topa olishi uchun. bu sohada yetarlicha tayyorgarlikka ega bo'lishi talab etiladi. Keltirilgan masalalar darsda iloji boricha turli usullar bilan hal etilishi kerak.Boshlang'ich ta’lim metodikasi o'qitish vositasi — didaktik o'yinlardan taassurot qoldiruvchi va ijobiy ta sir ko'rsatuvchi omil sifatida oqilona foydalanish katta samara beradi.Ushbu o'quv qo'llanmada ko'rsatilgan mashg'ulotlar bo'yicha amaliy vazifalarni bar bir mashg'ulot yuzasidan mustaqil ishlarni bajarish, ma'ruza va amaliy mashg'ulotlar mazmunining ta'sirchanligini, qabul qilish darajasini oshiradi.

I. BOB. 3- 4 - SINF MATEMATIKA DARSLIKLARDA SONLI VA HARFIY TUSHUNCHASINI O’RGANISH USULLARI
1.1. Matematika darslikda sonli ifodlar tushunchasi
Boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish metodlari Arifmetik material kursning asosiy mazmunini tashkil etadi. Boshlang’ich kursning asosiy o’zagi natural sonlar va asosiy miqdorlar arifmetikasidan iborat. Bundan tashqari, bu kursga geometriya va algebraning asosiy tushunchalari birlashadi. Boshlang’ich sinf matematika kursi maktab matematika kursining organik qismi bo’lib hisoblanadi. 1 - 4 sinflarda o’qitiladigan matematikaning eng asosiy va o’quvchilar yoshiga mos bo’lgan elementar tushunchalari beriladi.
Yuqori sinflarda shu tushunchalar kengaytiril- gan, chuqurlashtirilgan va boyitilgan holda o’qitiladi. Demak, boshlang’ich sinf matematikasining mazmuni yuqori sinf matematikasining mazmunini ham belgilab beradi. Boshlang’ich matematikaning tuzilishi o’ziga xos xususiyatlarga ega: 1. Arifmetik material kursning asosiy mazmunini tashkil qiladi. U natural sonlar arifmetikasi, asosiy miqdorlar, algebra va geometriya elementlarining propedivtik kurslari asosiy bo’lim shaklida o’qitilmasdan arifmetik material bilan qo’shib o’qitiladi. 2. Boshlang’ich sinf materiali kontsentrik tuzilgan. Masalan, oldin II o’nlikni nomerlash o’qitilsa, keyin 100 ichida nomerlash va arifmetik amallar bajarish o’qitiladi. Undan keyin 1000 ichida arifmetik amallar bajarish, keyin ko’p xonali sonlar ichida nomerlash, miqdorlar, kasrlar, algebraik va geometrik materiallar qo’shib o’qitiladi. 3. Nazariyasi va amaliyot masalalari o’zaro organik bog’langan xarakterga ega. 4. Matematik tushuncha, xossa, qonuniy bog’lanishlarni ochish kursda o’zaro bog’langan. 5. Har bir tushuncha rivojlantirilgan holda tushuntiriladi. Masalan, arifmetik amallarni o’qitishdan oldin uning aniq mohiyati ochiladi, keyin amalning xossalari, keyin komponentlar orasidagi bog’lanish, keyin amal natijasi, oxirida amallar orasidagi bog’lanish beriladi. 6. Asosiy tushunchalar va natijaviy tushunchalar o’zaro bog’lanishda berilgan. 40 + 30 va 60 - 20 ko’rinishidagi misollarni yechish o’n ichida qo’shish va ayirishga asoslanadi. Muhokamani quyidagicha olib boramiz: 40 – bu to’rtta o’n, 30 esa 3 ta o’n. Agar 4 ta o’nlikka «3 ta o’nlikni qo’shsak, unda 7 ta o’nlik hosil bo’ladi. 7 ta o’nlik bu 70 ta birlik, demak 40 + 30 = 70. Bu muhokamani yozuv orqali amalga oshirish mumkin. Bu yozuvni keyinchalik 40 + 30 = 70 deb yozamiz.
Agar bolalar hisoblashda qiynalsalar sanoq cho’plaridan foydalanishni tavsiy etamiz. Xuddi shunday muhokamani 60 - 20 uchun olib boriladi. Bundan tashqari 100; 80 + 20, 100 - 30 sonlariga e’tiborni maxsus qaratish talab etiladi. Qolgan barcha og’zaki hisoblash usullari bitta sxema asosida bajariladi. Shuning uchun 23 + 50 usuliga alohida to’xtalib o’tamiz. 1. Tayyorlov bosqichi. Tayyorlov bosqichida quyidagi tayanch bilimlar ishlab chiqiladi: a) ikki xonali sonni xona qo’shiluvchilari ko’rinishida yozish (23 = 20 + 3); b) yaxlit sonlarni qo’shish (20 + 50 = 70); v) yaxlit sonlarni bir xonali songa qo’shish (70 + 3 = 73). Barcha bu amallar 23 + 50 ko’rinishidagi qo’shishning tarkibiy qismi bo’ladi. Shuning uchun, keltirilgan amallarni yaxshi bajarishga erishish zarur. 2. Berilgan hisoblash usuliga nazariy asos bo’ladigan qo’shish qonunlari bilan tanishish bosqichi. Arifmetik amalar bilan tanishishda. Nazariy asoslashdan foydalanila hisoblash usullarini bajarilishi bolalarda muvaffaqiyatni kechadi dasturda bu qoida yig’indida ko’shiluvchilarni o’rnini almashtirish ko’rinishida foydalaniladi. 3. Hisoblash usuli bilan tanishish bosqichi: a) sanoq go’plari yordamida bajarish; b) sxemalar bo’yicha modellashtirish masalan, o’nlik deb uchburak ichidagi o’nta nuqtani joylashtirish mumkin.
Keyinchalik uchburchak deb o’nli tushirish mumkin bo’ladi: v) Hisoblash usulini sonli yozuvi: 34 + 40 = (30 + 4) + 40 = (30 + 40) + 4 = 70 + 4 = 74 Berilgan misolda qo’shishni ketma-ket bajarishni bolalarni yodda saqlashlari bir oz bo’lsada qiyinroq kechad. Bunday holda uchta tayanch so’zdan foydalanamiz: almashtirish ..., hosil qilamiz ..., qulay... . Shuncha ko’ra o’quvchi: 34 ni 30 va 4 bilan almashtiramiz. (30 + 4) + 40 ni hosil qilamiz. 30 va 40 ni qo’shish qulay va yetmish to’rt hosil bo’ladi. 4. Hisoblash ko’nikmalarini shakllantirish bosqichi Bu bosqichda mashqlar sonini oshirish nazarda tutiladi. Qolgan barcha hisoblash usullari ma’lum sxema asosida bajariladi. Ikki xonali sonlarni ustun shaklida qo’shish va ayirish 2-sinfda bolalar har qanday ikki xonali sonlarni ustun shaklida qo’shish va ayrishni tez bajarishni o’rganishlari kerak. Bu usula quyidagicha bajarilishi mumkin: 1) ikki xonali sonni xonadan o’tmasdan qo’shish (45 + 23); 2) ikki xonali sonni xonadan o’tmasdan ayirish (57 - 26); 3) ikki xonali sonni xonadan o’tibqo’shish (37 + 48); 4) ikki xonali sonni xonadan o’tib ayrish (52 - 24). Ustun shaklida qo’shish yig’indiga yig’indini qo’shish qoidasiga asosan bajariladi. Shuning uchun sanoq cho’plaridan foydalanib bajarish ma’qul. Nihoyat 5 + 3 = 8, 40 + 20 = 60, 60 + 8 = 68 bajariladi: 1) O’nlik ostiga o’nlik, birlik ostiga birlikni yozamiz; 2) birliklarni qo’shamiz: 5 + 3 = 8 3) unliklarni qo’shamiz: 4 + 2 = 6 4) Javobni o’qiymiz: oltmish sakkiz. Ikki xonali sonlarni qo’shish va ayirishni qolgan hollari shunga o’xshash bajariladi. Unda asosiy diqqatni o’nlikdan o’tib qo’shishda dilda 1 ni saqlashni yoki unlikdan o’tib ayrishda 1 ta o’nlik qarz berib ustiga nuqta ko’yishga qaratishlari lozim. Masalan, qo’shish asosida ko’paytirish keltirib chiqarilgan. Boshlang’ich matematika kursi o’z tuzilishi bo’yicha arifmetik, algebraik va geometrik materialdan iborat qismlarni tashkil etadi. Boshlang’ich matematika kursida arifmetik materialning kontsentrik joylashuvi saqlanadi. Ammo, amaldagi dasturda kontsentrlar soni kamaytirilgan: o’nlik, yuzlik, minglik, ko’p xonali sonlar. Shuni ham aytish kerak, material shunday katta gruppalashganki, unda o’zaro bog’langan tushunchalar, amallar, masalalarni qarash vaqt jihatdan yaqinlashtirilgan. Arifmetik amallarning xossalari va mos hisoblash usullarini o’rganish bilan bir vaqtda arifmetik amallar natijalari bilan komponentlari orasidagi bog’lanishlar ochib beriladi. (Masalan, agar yig’indidan qo’shiluvchilardan biri ayrilsa, ikkinchi qo’shiluvchi hosil bo’ladi). Komponentlaridan birining o’zgarishi bilan arifmetik amallar natijalarining o’zgarishi kuzatiladi. Algebra elementlarini kiritish, chuqur, tushunilgan va umumlashgan o’zlashtirish maqsadlariga javob beradi: tenglik, tengsizlik, tenglama, o’zgaruvchi tushunchalari konkret asosda ochib beriladi. 1-sinfdan boshlab sonli tengliklar va tengsizliklar tengsizliklar (4=4, 6=1+5, 23, 6+15, 8-38-2 va hokazo) qaraladi. Ularni o’rganish arifmetik materialni o’rganish bilan bog’lanadi va uni chuqurroq ochib berishga yordam beradi. 2-sinfdan boshlab (x+6)-3=2 va h.k ko’rinishdagi tenglamalar qaraladi. Tenglamalarni yechish, oldin tanlash metodi bilan, so’ngra amallarning natijalari bilan komponentlari orasidagi bog’lanishlarni bilganlik asosida bajariladi.
1.2. Matematika darslikda harfli ifodlar tushunchasi
Geometrik material bolalarning eng sodda geometrik figuralar bilan tanishtirish, ularning fazoviy tasavvurlarini rivojlantirish, shuningdek, arifmetik qonuniyatlarni, bog’lanishlarni ko’rsatmali maqsadlariga xizmat qiladi. (Masalan, to’g’ri to’rtburchakning teng kvadratlarga bo’lingan ko’rsatmali obrazidan ko’paytirishning o’rin almashtirish xossasini bog’lanishi ochib foydalaniladi...). 1-sinfdan boshlab to’g’ri va egri chiziqlar, kesmalar, ko’pburchaklar va ularning elementlari, to’g’ri burchak va hokazo kiritilgan. O’quvchilar geometrik figuralarni tasavvur qila olishni, ularni nomlari, katakli qog’ozga sodda yasashlarni o’rganib olishlari kerak. Bundan tashqari, ular kesma va siniq chiziq uzunligini, ko’pburchak perimetrini, to’g’ri to’rtburchak, kvadrat va umuman har qanday figuraning yuzini (paletka yordamida) topish malakasini egallab olishlari kerak. O’qitish metodi tushunchasi Boshlang’ich sinflarda matematika o’qitishning maqsadlari quyidagilar: umumta’lim maqsadi, tarbiyaviy maqsadi, rivojlantiruvchi maqsadi. Bu maqsadlar bir-biri bilan uzviy bog’liq bo’lib, bir-birini to’ldiradi. 1. Umumta’lim maqsadi o’qituvchidan quyidagilarni talab qiladi. a) o’quvchilarga matematik bilimlar sistemasidan bilim, malaka, ko’nikma berish; b) haqiqiy real olamni matematik metodlar bilan o’rganish; v) o’quvchilarning og’zaki va yozma nutqlarini o’stirishni, uning sifatli bo’lishini ta’minlash; g) o’quvchilarga matematikadan shunday bilimlar berishni ta’minlanishi kerakki, bu bilimlar orqali, faol bilish faoliyati orqali, bilim, malaka, ko’nikmalari ortib borsin. 2. Tarbiyaviy maqsad. Matematika o’qitish o’quvchilarni sabotlilikka, tirishqoqlikka, puxtalikka, o’z fikri va xulosalarini nazorat qila olishga, ayniqsa, kuzatish, tajriba va fahmlash asosida aytiladigan fikrlarning ravon bo’lishiga erishish kerak. Miqdorlar orasidagi bog’lanishni ifodalash uchun matematikadan simvollar ishlatiladi. Mana shu matematik simvolik til rivojlanishi kerak. O’qituvchining vazifasi simvolik tilda ifodalangan matematik fikrni ona tiliga ko’chirishga o’rgatishdan iborat bo’lmog’i kerak. Bilishga intilish mustaqil ishdan qanoat hosil qilish tuyg’ularini tarbiyalashi kerak. Matematika fanini o’qitishning o’zi o’quvchilarda diqqat va fikrni bir narsaga to’play bilishni tarbiyalaydi. O’qituvchi quyidagilarni ta’minlashi kerak: a) o’quvchi moddiy olamdagi bog’lanishlarni, miqdorlarning o’zgarishini, bir-biri bilan aloqasini tushunib olishi; b) o’quvchilarning matematikani o’rganishga astoydil qiziqishini ta’minlash; v) vatanga, mehnatga, insonlarga bo’lgan munosabatini tarbiyalash, estetik did hosil qilish; g) o’zbek millatining tarixi, jumladan, matematika o’qitilishi tarixiga bo’lgan dunyoqarashni tarbiyalash; d) o’quvchilarning matematik fikrlash qobiliyatini va matematik madaniyatini tarbiyalash; 3. Rivojlantiruvchi (amaliy) maqsad. Matematikani o’qitishdan kuzatilgan amaliy maqsad - o’quvchilar olgan bilimlarni, amalda qo’llay olishga o’rgatishdan iborat. Olingan bilimlarni sonlar va matematik ifodalar, nuqtalar ustida bajariladigan amallarga tatbiq qila bilish, har xil masalalarni yechishda foydalana bilishga o’rgatish. Bu bilimlarni kundalik hayotda uchraydigan masalalarni hal qilishga qo’llay bilishga o’rgatishdir. O’qitish metodi tushunchasi didaktika va metodikaning asosiy tushunchalaridan biri. Shunday qilib o’qitish metodlari o’zlashtirish, tarbiyalash va rivojlanish kabi uchta asosiy funktsiya’ni bajaradi. Ma’lum o’qitish metodlaridan, ta’limning yangi mazmuniga, yangi vazifalariga mos keladiganlariga ongli tanlab olish uchun oldin hamma o’qitish metodlarini klassifikatsiyalashni o’rganib chiqish zarur. 1. Ilmiy-tadqiqot metodlari haqida. Barkamol avlodni tarbiyalashga oid ish tajribalarni o’rganmay va umumlashtirmay, pedagogik jarayonni chuqur tadqiq qilmay turib pedagogikani rivojlantirib bo’lmaydi. Hozirgi ta’lim-tarbiya pedagogikani ilmiy bilishning umumiy metodi bilan tanishtiradi, ammo boshqa har qanday fan kabi pedagogika fanining ham xususiy tadqiqot metodlari mavjud. Ilmiy tadqiqot metodlari - bu qonuniy bog’lanishlarni, munosabatlarni, aloqalarni o’rnatish va ilmiy nazariyalarni tuzish maqsadida ilmiy informatsiyalarni olish usullaridir. Kuzatish, tajriba, maktab hujjatlari bilan tanishish, o’rganish, o’quvchilarning ijodiy ishlarini o’rganish, suhbat va anketalar o’tkazish, ilmiy pedagogik tadqiqot metodlari jumlasiga kiradi. So’nggi vaqtlarda matematik va kibernetik metodlardan, shuningdek, modellashtirish metodlaridan foydalanish qayd qilinmoqda. Boshlang’ich matematika o’qitish metodikasida butun pedagogik tadqiqotlarda qo’llaniladigan metodlarning o’zidan foydalaniladi. 2. Kuzatish metodi. Kuzatish metodi - odatdagi sharoitda kuzatish natijalarini tegishlicha qayd qilish bilan pedagogik protsessni bevosita maqsadga yo’naltirilgan holda idrok qilishdan iborat.
II. BOB. 3-4-SINFLARDA OG‘ZAKI VA YOZMA HISOBNING O‘RIN ALMASHTIRISH, GURUHLASH VA TAQSIMOT QONUNLARI
2.1. Og‘zaki va yozma hisobda o‘rin almashtirish, guruhlash va taqsimot qonunlarini qo‘llashga asoslangan usullar
Kuzatish metodidan o’quv-tarbiya ishining u yoki bu sohasidagi ishning qanday borayotganini o’rganish uchun foydalaniladi, bu metod o’qituvchi va o’quvchilarning faoliyatlari haqida majbur qilinmagan tabiiy sharoitda faktik material to’plash imkonini beradi. Kuzatish aniq maqsadni ko’zlangan reja asosida uzoq yoki yaqin vaqt oralig’ida davom etadi. Kuzatishning borishi, faktlar, sodir bo’layotgan voqealar, jihozlar kuzatish kundaligiga qayd qilinib boriladi. Kuzatish tutash yoki tanlama bo’lishi mumkin. Tutash kuzatishda kengroq olingan hodisa (masalan, matematika darslarida kichik yoshdagi o’quvchilarning bilish faoliyatlari), tanlama kuzatashda kichik-kichik hajmdagi xodisalar (masalan, matematika darslarida o’quvchilarning mustaqil ishlari) kuzatiladi. Qaror yozish yoki kundalik yuritish kuzatishlarni qayd qilishning eng sodda metodidir. Ammo kuzatishlarni qayd qilishning eng ishonchli metodi texnik vositalar, magnitafon, foto va kinosyomkadan, teleekrandan foydalanishdir.
Foydalaniladigan kuzatish metodlaridan biri ilg’or pedagogik tajribani o’rganish va umumlashtirishdan iborat. Bu metoddan muvaffaqiyatli foydalanishning majburiy asosiy shart shundan iboratki, o’qituvchilar tajribasining tavsifi qo’yilgan tadqiqot vazifasiga javob beradigan bo’lishi kerak (bizning mamlakatimizda ilg’or pedagogik tajribani o’rganishga doir katta ish olib borilmoqda. Bu tajribaning umumlashtirilishi ilmiy amaliy konferentsiyalarning to’plamlarida, monografiyalarda va jurnal maqolalarida o’z aksini topmoqda). 3. Eksperiment. Eksperiment - bu ham kuzatish bo’lib, maxsus tashkil qilingan, tadqiqotchi tomonidan nazorat qilib turiladigan va sistematik ravishda o’zgartirib turiladigan sharoitda o’tkaziladi. Pedagogik eksperiment o’qitishning va tarbiyalashning u yoki bu usuli, ko’rsatmali-qo’llanmalarining samaradorligini tadqiq qilishda qo’llaniladi. Eksperiment o’tkazishdan oldin tadqiqotchi tadqiq qilinishi kerak bo’lgan masalalarni aniq ifodalab olishi, bunday masalalarni hal qilinishi maktab amaliyotida va pedagogika fani uchun ahamiyatga ega bo’lishi kerak.
Eksperiment o’tkazishdan oldin tadqiqotchi o’rganish predmeti bo’lmish masalaning nazariyasi va tarixi bilan, shuningdek, shu soha bo’yicha amaliy ish tajribasi bilan tanishib chiqadi. Tadqiqotda gipotezaning o’rni alohida ahamiyatga ega. Butun eksperimentni tashkil qilish gipotezani tekshirishga yo’naltiriladi. U material to’plash yo’llarini belgilash imkonini beradi, tadqiqotchining faktik materialda chalkashib ketishiga yo’l qo’ymaydi. Eksperiment natijalarini tahlil qilish, taqqoslash metodi bilan o’tkaziladi. Buning uchun ikki yoki bir necha gruppa tuziladi, bu gruppalarga kirgan o’quvchilar tarkibi bo’yicha tayyorgarlik darajalari va boshqa ko’rsatkichlar bo’yicha imkoni boricha bir xilda bo’lishi kerak. Bir xil (eksperimental) sinflarda tadqiqotchi tomonidan maxsus ishlab chiqilgan eksperimental material bo’yicha ish bajariladi. Taqqoslash uchun nazorat sinflari tanlanadi, bu sinflar o’quvchilar tarkibi, ularning bilim darajalari bo’yicha taxminan eksperimental sinflarga teng kuchli bo’lishi kerak, bu sinflarda matematika eksperimental sinflarda qo’llaniladigan metodlar, vositalar va boshqalar qo’llanilmaydi.
Eksperiment natijalari haqida ob’yektiv ma’lumotlar olishning boshqa usullaridan ham foydalaniladi: 1. Eksperimental sinflarda boshlang’ich shartlar nazorat sinfidagiga qaraganda bir muncha eng qulayroqdir; agar eksperimental sinflarda bunday sharoitlarda yaxshi natijalar olingan bo’lsa, masalani eksperimental hal qilish o’zini oqlagan hisoblanadi; 2. O’quvchilarnig tarkibi taxminan bir xil bo’lgan ikkita sinf olinadi; tadqiq qilinayotgan masalaning yangi yechimi shu sinflarning bittasida qo’llaniladi, so’ngra boshqa mavzu materiallarida ikkinchi bir sinfda qo’llaniladi; agar bunday qo’llanishdagi yangi metod, usul yaxshi natija bersa, bu usul, metod o’zini oqlagan bo’ladi. Eksperimentni boshlashdan oldin, uning oraliq bosqichlarida va oxirida hamma sinf o’quvchilarining bilimlari tekshiriladi. Olingan ma’lumotlarni tahlil qilish asosida tadqiq qilinayotgan metodning, usulning va h.k. effektivligi haqida xulosalar chiqariladi. Eksperimental va nazorat sinflardan olingan sifat va miqdoriy natijalarni tahlil qilish asosida eksperimental xulosa chiqariladi. Miqdoriy kattaliklarni aniqlashning turli xil usullari (o’zlashtirilishi bo’yicha, to’g’ri va noto’g’ri javoblarni taqqosdash va h.k.) mavjud. 4. Maktab hujjatlarini o’rganish. Pedagogik tadqiqotlarning keng tarqalgan metodlaridan biri o’quvchilar ishlari va hujjatlarini o’rganishdan iborat. O’quvchilarning ishlari ularni dasturning ayrim bo’limlari bo’yicha tayyorgarlik darajasini aniqlash, o’qitishning ma’lum davri davomida o’sishi va rivojlanishlarini kuzatish imkonini beradi. Masalan, maxsus yozma va grafik ishlar shu maqsadda o’tkaziladiki, bo’larni tekshirish natijasida bolalarning matematikadan olgan bilimlari va malakalari aniq ko’rinishi kerak; ma’lum vaqt oralig’ida bunday maxsus ishlarni bajartirib turish, o’quvchilar olg’a siljiyotganini va qanday darajada siljiyotganini ko’rsatadi. O’quvchilarning yozma ishlarida yo’l quygan xatolarini tahlil qilish muhim ahamiyatga ega. Bunday tahlil butun sinf o’quvchilarining duch keladigan murakkab qiyinchiliklarini, shuningdek, o’quvchilarning matematikani o’zlashtirishlaridagi induvidual xususiyatlarini aniqlash imkonini beradi. O’quv hujjatlari (o’quv rejasi, dasturi, metodik ishlar hujjatlari, hisobotlar va h.k.) o’quv tarbiyaviy ishlarni rivojlanish prosessi va holatini aks ettiradi. O’quvchilarning daftarlarini o’rganish, ilmiy tadqiqot ishi uchun ahamiyatga ega. Uzoq vaqt davomida o’quvchilar jamoasini qarab chiqish va tahlil qilish o’qituvchi ishi sistemasini, o’quvchilar ishining xususiyatlarini ochishga yordam beradi. Daftar o’quvchi ishining oynasi, o’qituvchi ishi sistemasining ko’zgusi, deb bejiz aytilmagan. 5. Suhbat metodi. Pedagogik tadqiqotlarda suhbat metodidan ham foydalaniladi.
Bu metoddan foydalanish kuzatishdan olingan ma’lumotlarni to’ldiruvchi va aniqlovchi materiallar olish, eksperimental topshiriqlar bajarish imkonini beradi. Bu metod muvaffaqiyatining asosi bolalar bilan aloqa o’rnatilishi, ular bilan bemalol erkin muloqatda bo’lish imkoniyatidan iborat. Suhbat uchun uning maqsadini belgilash, dastur ishlanmasi, yo’nalishi va metodikani asoslash juda muhimdir. Suhbat metodi bevosita berilgan savollarga javoblarning ishonchliligini tekshirish imkonini beruvchi bevosita va bilvosita savollarni kiritishni nazarda tutadi. O’quvchilarning javoblari albatta maxsus qarorga yoki magnitofon tasmasiga qayd qilinadi. 6. Anketalashtirish metodi. Biror masalaga nisbatan fikrlarni aniqlash, ba’zi faktlarni to’plash talab qilingan hollarda anketalashtirish metodidan foydalaniladi.
Agar javoblar og’zaki olinadigan bo’lsa, u holda bu javoblar qarorga to’la yoziladi. Ko’pchilik bir savolning o’ziga javob berganda, buning ustiga har kim mustaqil javob bersa, yozma anketalash qimmatli bo’ladi. Anketadan foydalanilganda quyidagi ikki talabga amal qilish zarur: 1) anketada savollar kam bo’lishi kerak; 2) savollar shunday bo’lishi kerakki, ularni hamma bir xil tushunsin, ular aniq (mujmal bo’lmagan) javoblarni talab qilsin. Ilmiy - pedagogik tadqiqotlarda nazariy metodlar yetakchi rol o’ynaydi. Har bir tadqiqotda oldin o’rganish ob’yektini tanlash, nazariy tahlil asosida ob’yekt qaysi faktlarda bog’liqligini aniqlash va tekshirish uchun ulardan yetakchilarini tanlash kerak. Tadqiqotning maqsad va vazifalarini yaqqol aniqlash gipotezasini tuzish shunga mos ravishda tadqiqot o’tkazish metodikasini ishlab chiqish, tadqiqotning borishida olingan faktlarni tushuntirish va tahlil qilish usullarini tanlash va xulosalarni ifodalash lozim. Bu ishlarning hammasini bajarish uchun tadqiq qilinayotgan masalaning ilgari va hozirgi vaqtdagi nazariyasi va praktikasini yorituvchi adabiy manbalarni o’rganish va tahlil qilish kerak. Nazariy metodlar boshqa metodlar bilan bir qatorda matematika metodikasiga oid har bir tadqiqodga qo’llaniladi. Har qanday ilmiy muammoni hal qilishda eng oldin qilinayotgan masalaga oid hamma adabiyotni o’rganish va nazariy tadqiqot o’tkazish kerak. Busiz u maqsadga yo’naltirilgan bo’lmaydi, sinash ba’zan xatolar yo’li bilan olib boriladi, shu bilan birga har doim ham qo’yilgan masalaning to’la jalb qilinishiga olib kelinavermaydi. Shu bilan birga adabiyotni o’rganmay turib va nazariy tahlil qilmay turib, fanda izchillik ta’minlanmaydi. Qanday sonlar ikki xonali ekanligini, undan keyin ikkita raqam bilan ifodalangan sonlarni ikki xonali deyilishini aytib o’tish lozim. Shuningdek suhbat jarayonida nechta raqam bilan nol ifodalanilishini va 1 dan 9 gacha nechta son, 10 dan 99 gacha nechta son borligini bayon qilish kerak. 7. Bayon qilish metodi. Bayon qilish metodi ikki turga bo’linadi: a) illyustrativ bayon qilish. Bunda o’qituvchi bilimlarni bayon qilish bilan birga uning haqiqiyligini misollar bilan illyustratsiya qiladi. b) muammoli bayon qilish. Bunda o’qituvchi materialning muammoliligini qo’yadi, uni yechish yo’llarini ko’rsatadi, asoslaydi va isbotlaydi. Masalan: agar ko’payuvchi va ko’paytuvchining o’rni almashtirilib ko’paytirilsa ko’paytma qanday o’zgaradi? O’qituvchi bu savolni tushuntirishda illyustrasion ko’rgazmalardan foydalaniladi: 3x412 ya’ni 333312 yoki 4x312 ya’ni 44412. Demak, ko’paytma va ko’paytuvchilarning o’rnini almashtirgan bilan ko’paytma o’zgarmaydi degan xulosani o’quvchilar illyustratsion yordamida keltirib chiqaradilar. (Har qatorda 3 tadan tugmani 4 qator teriladi). 2-sinfning darsligida ko’paytirishning o’rin almashtirish qonuni bir necha aniq misollarda qaralgan. O’quvchilarga nechta qator borligini bilishni buyuradi va nechta tugma borligini hisoblashni talab qiladi. Buni 4x3=12 yozuv bilan ifodalaydi. Ikkinchi marta o’qituvchi tugmani yuqoridan pastga qarab sanashni buyuradi va yuqoridan pastga qaragan nechta qator borligini aniqlab nechta tugma borligini bilishni talab qiladi. Natijalarni tenglashtirish bilan 3x4=12 va 4x3=12 yozuvni hosil qiladi. Shunga o’xshash ikkita misol keltirib, ko’paytuvchilarning o’rnini almashtirgan bilan ko’paytma o’zgarmaydi degan umumiy xulosani keltirib chiqaradi. 8. Mashq metodi. Matematikani o’qitishning o’ziga xos xususiyati shuki, yangi material bilan tanishish hamda tegishli bilim o’quv va malakalarni hosil qilish o’quvchilar tomonidan mashqlar sistemasini, ya’ni, ma’lum matematik topshiriqlarni bajarish orqali amalga oshiriladi. Mashqlar material mazmuniga va matematik strukturasiga qarab turlicha bo’lishi mumkin: Ifodalarning qiymatini topish, taqsimlash, tenglamalarni yechish, masalalar yechish va h.k. Mashqlar har xil bo’lishi mumkin: darslikdan olingan va uni o’qituvchi yozdirishi mumkin, odatdagi yoki qiziqarli ko’rinishda, didaktik o’yin shaklida va h.k. Darsda ayniqsa tayyorgarlik mashqlari asosiy rol o’ynaydi. Bu mashqlar shunday xarakterda bo’ladiki, uning mazmunida oldingi o’quv materialini takrorlash, mustahkamlash va yangi materialni o’rganishga fundament tayyorlash mumkin bo’ladi. Masalan, o’qituvchi oldin 8 x 6 48 7 x 9 63 6 x 4 24 48 : 8  63 : 9  24 : 6mashqlarni yechgandan keyingina x • 3 21 ko’rinishdagi tenglamani yechishga o’tadi. Yangi material bilan tanishish asosan o’quvchilar bajaradigan mashqlar sistemasi orqali amalga oshiriladi. Mashqlarni o’rinli bajarishning eng asosiy yo’li ko’rgazmali qilib bajarishdir. Shuning uchun matematik tushunchalar va qonuniyatlar bilan tanishtirishda to’plamlar ustida amallardan va tegishli arifmetik amallarning yozilishidan foydalaniladi. Masalan, 43, o’quvchi 4 ta qizil doiracha va 3 ta qizil doiracha olib ularni birlashtirib 7 ta doiracha hosil qildi. 437 deb yozdi, keyin doirachalarni ranglar bo’yicha ajratib 7 - 43 yoki 7-34 ni hosil qildi: agar yig’indidan qo’shiluvchilardan birini ayirsa ikkinchi qo’shiluvchi hosil bo’ladi. 9. Taqqoslash va qarama- qarshi qo’yish. Matematika o’qitishda bir-biriga o’xshash masalalar juda ko’p. Masalan, qo’shishning o’rin almashtirish va ko’paytirishning o’rin almashtirish xossalari 4  3  3 4, 3 x 4  4 x 3 o’quvchilar bu xossalarni bir-biri bilan taqqoslaydilar, farq qiluvchi va o’xshash tomonlarini ajratib oladilar. Yangi materialni tushuntirish uchun ham mashqlarni shunday tanlash kerakki, ular oldingi darsda yechilgan mashqlar bilan bir xillik va farq qiluvchi elementlarni ajratib olsin. Matematika o’qitishda qarama-qarshi masalalar ham masalan, qo’shish va ayirish uchraydi. Bu ikki miqdorni to’g’ri qo’llash bilimlarni umumlashtirishga, to’g’ri xulosa chiqarishga olib keladi. 10. Dasturlashtirilgan o’qitish. O’quv materialining uncha katta bo’lmagan, mantiqan o’zaro bog’langan qismlarini o’z ichiga olgan va maxsus ishlangan topshiriqlar bo’yicha materialni o’rganish dasturlashtirilgan o’qitish deyiladi. Nazoratning natijasi o’quvchiga aytiladi. To’g’ri bo’lsa baholanadi, noto’g’ri bo’lsa uni tuzatish to’g’risida ko’rsatma beradi. Bu o’qitishning ayrim xususiyatlari odatdagi o’qitish metodlarida ham mavjud: materialni bayon qilishda mantiqiy amallarni bajarish va masalalarni yechishda algoritmlardan foydalanish. Hozir boshlang’ich sinflarda dasturlashtirilgan o’qitish uchun maxsus o’quv qo’llanmalari bo’lmasada ba’zi bir topshiriqlarni bajarish mumkin. Misollar javoblar shifr 56 + 23 55,49,79,61,85 1 O’quvchilar oldin misolni yechadilar va javoblarni berilgan javob bilan solishtirib ko’radilar. Topgan javobni yechilgan misol to’g’risiga shifrni ham yozadi. Noto’g’ri yechsa, o’quvchi boshqa topshiriq olmaydi. To’g’ri yechguncha ishlanadi. Bu metod hozirgi paytdagi testga juda ham o’xshashdir. Bunda topshiriqlarning 5 ta javobi yoziladi. Ulardan 1 tasi to’g’ri javob bo’lib, shu to’g’ri javobni topib to’g’ri belgilasa ball oladi. Matematika metodikasiga doir tadqiqotlarda boshqa metodlardan ham foydalaniladi. Odatda bu metodlarning hammasidan birgalikda foydalanish, bu xil natijalarning ishonchli bo’lishini ta’minlaydi. Hozirgi zamon didaktikasida o’qitish metodlari klassifikatsiyasiga har xil yondashish mavjud. Bizning fikrimizcha eng maqsadga muvofiq har xil metodlarni o’z ichiga olgan klassifikatsiyadir. Yuqorida keltirilgan ta’rifdan o’qitish metodlari o’qituvchi va o’quvchilarning birgalikdagi faoliyatidan iborat ekani ko’rinadi. Binobarin, bunday faoliyat tashkil qilish, rag’batlantirish va nazorat qilishni nazarda tutadi, shunga ko’ra o’qitish metodlari ham uchta gruppaga bo’linadi: - o’quv bilish faoliyatini tashkil qilish metodlari; -o’quv bilish faoliyatini rag’batlantirish metodlari; - o’quv bilish faoliyatini samaradorligini nazorat qilish metodlari. O’quv bilish faoliyatini tashkil qilish metodlarini bir nechta gruppalarga bo’lib klassifikatsiya qilish mumkin. O’quvchilar bilim oladigan manbalar bo’yicha: Og’zaki, ko’rsatmali va amaliy metodlar (tushuntirish, suhbat, hikoya, kitob bilan ishlash va h.k). Ko’rsatmali metodlar (tevarak atrofdagi predmetlar va hodisalarni kuzatish, ularning modellari va tasvirlarini qarash). O’quvchilarni amaliy ishlari O’quvchilarni fikrining yo’nalishi bo’yicha: Induksiya, deduksiya va analogiya. Pedagogik ta’sir, boshqarishning darajasi, o’quvchilarning o’qishda mustaqillik darajasi bo’yicha: o’qituvchi boshchiligida bajariladigan o’quv ishi metodi; o’quvchilarning mustaqil ishlari metodi. O’quvchilarning mustaqil faolliklari darajasi bo’yicha: Izohli-illyustrativ metod; Reproduktiv metod; Bilimlarni muammoli bayon qilish metodi; Qisman izlanish va tadqiq qilish metodi. Og’zaki, ko’rsatmali va amaliy metodlar 1) Og’zaki metodlar – qisqa muddat ichida hajmi bo’yicha eng ko’p informatsiya berish, o’quvchilar oldiga muammolar qo’yish, ularni hal qilish yo’llarini ko’rsatish imkonini beradi. Bu metodlar o’quvchilarning abstrakt tafakkurlarining rivojlanishiga sharoit yaratadi. a) Tushuntirish. Bilimlarni tushuntirish metodining mohiyati shundan iboratki, bunda o’qituvchi materialni bayon qiladi, o’quvchilar esa uni, ya’ni bilimlarni tayyor holda qabul qilib olishadi. Materialning bayoni aniq, tushunarli, qisqa bo’lishi kerak. Boshlang’ich matematika kursining bir qator masalalarini qarashda bilimlarning izchil bayoni zarur. Misollar: 1. ko’p xonali sonni bir xonali songa yozma bo’lish algoritmi (656:4; 1896:6)... 2. 1 yoki 0 ga ko’paytirish hollari. Bolalarda ko’paytirish amali haqida tarkib topgan bilimlar 1 yoki 0 ga ko’paytirish holini tushunib olishlariga yordam bermaydi. O’qituvchi bilimlarni tayyor holda yetkazishi kerak. O’qituvchining bilimlarni tushuntirish metodidan ma’lumotlar to’g’rsidagi nazariy materiallar ishlatish bo’yicha yo’l-yo’riq berishda foydalaniladi. Suhbat bu eng ko’p tarqalgan va yetakchi o’qitish metodlaridan biri bo’lib, darsning har xil bosqichlarida, har xil o’quv maqsadlarida qo’llanishi mumkin, ya’ni uyga berilgan topshiriqlarni va mustaqil ishlarni tekshirishda, yangi materialni tushuntirishda, mustahkamlash va takrorlashda qo’llanilishi mumkin. Suhbat – bu o’qitishning savol-javob metodidir, bunda o’qituvchi o’quvchilarning bilimlarini o’zlashtirganliklari va amaliy tajribalariga tayangan holda, maxsus tanlangan savollar sistemasi va ularga beriladigan javoblar yo’li bilan o’quvchilarni qo’yilgan ta’limiy va tarbiyaviy masalalarini hal qilishga olib keladi. Metodik adabiyotda suhbat metodidan ko’pincha matematik tushunchalar bilan tanishtirilayotganda (son, arifmetik amallar va hokazo) qonuniyatlar tipidagi bilimlar (arifmetik amallar xossalari va ular komponentlari bilan natijalari orasidagi bog’lanishlar) tanishtirishda foydalanish tavsiya etiladi. O’qitishda suhbatning ikki xilidan, ya’ni katexezik va evrestik suhbatdan foydalaniladi. Katexezik suhbat – shunday savollar sistemasi asosida tuziladiki, bu savollar ilgari o’zlashtirilgan bilimlar, ta’riflarni oddiygina qayta eslatishni talab etadi. Bu suhbatdan asosan bilimlarni tekshirish va baholashda yangi materialni mustahkamlashda va takrorlashda foydalaniladi. 2. Ko’rsatmali metodlar. O’qitishning ko’rsatmali metodlari – o’quvchilarga kuzatishlar asosida bilimlar olish imkonini beradi. Kuzatish hissiy tafakkurning faol formasidir, bundan o’qitishda, ayniqsa, boshlang’ich sinflarda keng foydalaniladi. Atrof-borliqdagi predmet va hodisalar va ularning turli- tuman modellari (har xil tipdagi ko’rsatma-qo’llanmalar) kuzatish ob’yektlari hisoblanadi.
O’qitishning ko’rsatmali metodlarini o’qitishning og’zaki metodlaridan ajratib qo’yib bo’lmaydi. Ko’rsatma-qo’llanmalarni namoyish qilishni har doim o’qituvchining va o’quvchilarning tushuntirishlari bilan birgalikda olib boriladi. O’qituvchining so’zi bilan ko’rsatma vositalardan birgalikda foydalanishning 4 ta asosiy formasi aniqlangan: 1) o’qituvchi so’zlar yordamida o’quvchilarning kuzatishlarini boshqaradi; 2) og’zaki tushuntirishlar ob’yektning bevosita ko’rinmaydigan tomonlari haqida ma’lumotlar beradi; 3) Ko’rsatma-qo’llanmalari o’qituvchining og’zaki tushuntirishlarini tasdiqlovchi yoki konkretlashtiruvchi illyustratsiya bo’lib xizmat qiladi; 4) o’qituvchi o’quvchilar kuzatishlarini umumlashtiradi va umumiy xulosa chiqaradi. 3. Amaliy metodlar. Malaka va ko’nikmalarni shakllantirish va mukammallashtirish jarayoni bilan bog’liq bo’lgan metodlar o’qitishning amaliy metodlari hisoblanadi. Xususan, bunday metodlar o’qitishning jumlasiga yozma va og’zaki mashqlar, amaliy va laboratoriya ishlari, mustaqil ishlarning ba’zi turlari kiradi. Mashqlar asosan mustahkamlash va bilimlarni tatbiq qilish, malaka va ko’nikmalarni shakllantirish metodi sifatida qo’llaniladi. «Mashq» deb biror amalni, shu amalni o’zlashtirish yoki mustahkamlash maqsadida rejali ravishda tashkil qilingan takroriy bajarishga aytiladi. Mashqlar tayyorlash, mashq qildirish va ijodiy mashqlarga katta ahamiyat beriladi. Ijodiy xarakterdagi mashqlarga masalan, masala va misollarni turli usullar bilan yechish, ifoda bo’yicha masala tuzish, qisqa yozuv, sxemaga ko’ra masala tuzish, muammoli xarakterdagi masalalarni yechish mashqlari va boshqa mashqlar kiradi. INDUKSIYA, DEDUKTSIYA, ANALOGIYA Bu uch metod yangi bilimlarni egallashning har bir holi asosida yotuvchi xulosalarning xususiyatlariga qarab bir-biridan farq qilinadi. Induksiya metodi bilishning shunday yo’liki, bunda o’quvchining fikri birlikdan umumiylikka, xususiy xulosalardan umumiy xulosaga boradi. Induktiv xulosa – xususiydan umumiyga qarab boradigan xulosadir. Bu metoddan foydalanib biror qonuniyatni ochish yoki qoidani chiqarish uchun o’qituvchi misollar, masalalar, ko’rsatmali materiallarni puxtalik bilan tanlaydi. Boshlang’ich sinflarda induksiya metodi bilan uzviy bog’liq holda deduksiya metodidan ham keng foydalaniladi. Boshlang’ich sinflarning yangi o’qitish dasturi talablariga o’tishi munosabati bilan deduksiya metodidan foydalanish chegaralari ancha kengaydi. Odatdagi metodika deyarli induktiv metoddan foydalanishni, deduktiv metoddan foydalanishning cheklanganligini uqtirib turardi. Deduksiya metodi bilishning shunday yo’liki, bu yo’l umumiyroq bilimlar asosida yangi xususiy bilimlarni olishdan iboratdir. Deduksiya bu umumiy qoidalardan xususiy misollarga va konkret qoidalarga o’tishdir. Induktiv va deduktiv xulosalarga misollar keltiramiz. Birinchi sinf o’quvchilariga yig’indi bilan qo’shiluvchi orasidagi bog’lanishni tushuntirish uchun bolalarni xulosaga induktiv yo’l bilan olib kelamiz. Ko’rsatmalilikdan (har xil darchalardan) foydalanib, oldin hamma doirachalar qanchaligi topiladi. (1 +2 =3) Shundan keyin 1 ta qizil doiracha (birinchi qo’shiluvchini ifodalovchi) surib qo’yiladi, bunda bolalar 2 ta ko’k doiracha ya’ni ikkinchi qo’shiluvchi qolishiga ishonch hosil qilishadi. (3 – 2 = 1) Shundan keyin 3 ta doirachadan 2 ta ko’k doiracha (ikkinchi qo’shiluvchini ifodalovchi) ayirilsa, 1 ta qizil doiracha, ya’ni birinchi qo’shiluvchi qolishiga ishonch hosil qiladilar (3 –1 =2). Shundan keyin boshqa sonlar hamda boshqa ko’rsatmali materiallar bilan bir qatorda shunday mashqlar bajariladi va bolalarning o’zlari ushbu umumiy xulosani ifodalashadi: agar birinchi qo’shiluvchi ayirilsa, ikkinchi qo’shiluvchi qoladi, agar yig’indidan ikkinchi qushiluvchi ayirilsa, birinchi qo’shiluvchi qoladi. Bolalar tomonidan induktiv yo’l bilan chiqarilgan xulosa 5,6,7,8,9 sonlarini ayirish qaralayotganda deduktiv mulohazalar yuritish uchun foydalaniladi. Analogiya – shunday xulosaki, bunda predmetlar ba’zi belgilarining o’xshashligi bo’yicha bu predmetlar boshqa belgilari bo’yicha ham o’xshash, degan taxminiy xulosa chiqariladi. Analogiya “xususiydan xususiyga boradigan”, bir konkret faktdan boshqa konkret faktlarga boradigan xulosadir. Masalan, uch xonali sonlarni qo’shish va ayirishning yozma usullarini ko’p xonali sonlarni qo’shish va ayirishga o’tkazish analogiyani qo’llanishga asoslangan. Shu maqsadda metodik adabiyotlarda ko’p xonali sonlarni yozma qo’shish va ayirish bilan tanishtirishda shunday misollarni yechish tavsiya qilinadiki, bunda har bir navbatdagi misol oldingisini o’z ichiga oladi. Bunday misollarni yechgandan keyin o’quvchilarning o’zlari ko’p xonali sonlarni yozma qo’shish va ayirish uch xonali sonlarni yozma qo’shish va ayirishdek bajariladi, deb xulosa chiqaradilar. Yuqorida qaralgan metodlardan (induksiya, deduktsiya, analogiya) foydalanish asosida aqliy operatsiyalar: analiz, sintez, taqqoslash, umumlashtirish va abstraktsiyalash yotadi. Butunni uning tashkil etuvchi qismlariga ajratishga yo’naltirilgan fikrlash (tafakkur) usuli analiz deb ataladi. Predmetlar yoki hodisalar orasida bog’lanishlarni o’rnatishga yo’naltirilgan tafakkur usuli sintez deb ataladi. 100 sonida nechta o’nlik va nechta birlik bor, degan savolga javob berishda o’quvchilar sonni analiz qilishadi. Taqqoslash usuli qaralayotgan sonlar, arifmetik misollar, masalalarning o’xshash va farqli alomatlarini ajratishdan iborat.
Matematika boshlang’ich kursi taqqoslash usulining qo’llanilishi uchun katta imkoniyatlar ochib beradi: sonlarni, ifodalar va sonlarni taqqoslash; ikkita ifodani taqqoslash; masalalarni taqqoslash va h.k. Matematik yangi tushunchalarni, qonunlarni tarkib toptirishda bolalar umumlashtirishga duch keladilar. Umumlashtirish – bu o’rganilayotgan ob’yektlardan umumiy muhim tomonlarini ajratish va ularni muhim emaslaridan ajratishdan iborat. O’qituvchi boshchiligida bajariladigan o’quv ishlari va o’quvchilarning mustaqil ishlari o’quvchilarning umumiy rivojlanishlariga yo’naltirilganligini yana bir karra ta’kidlaydi. Didaktik adabiyotlarda mustaqil ish tushunchasi har xil ta’riflanadi. Mustaqil ishlar quyidagilarga ko’ra o’zaro farq qilinadi: a) didaktik maqsadlar bo’yicha. Bu ishlar o’quvchilarni yangi materialni qabul qilishga (idrok qilishga) tayyorlashga, yangi bilimlarni o’zlashtirishga, mustahkamlashga, ilgari o’tilgan materialni takrorlashga yo’naltirilgan bo’lishi mumkin; b) o’quvchilar mustaqil ishlayotgan material bo’yicha: darslik bilan, didaktik material ustida, bocma asosli daftar ustida ishlash va hokazo; v) o’quvchilardan talab qilinadigan faoliyat xarakteri bo’yicha: bu nuqtai nazardan ishlarni berilgan namuna bo’yicha, berilgan qoida bo’yicha va hokazo bir-biridan farq qilinadi; O’quvchi maxsus topshiriq ustida ishlaydi. Matematikadan deyarli har bir darsda 2-3 ta qisqa vaqtli mustaqil ish o’tkazish maqsadga muvofiq ekanligini ta’kidlab o’tamiz. O’quvchilarni mustaqil faolliklari darajasiga ko’ra klassifikatsiyalanuvchi metodlar 1. Izohli-illyustrativ metod. Yangi informatsiyani ilgari o’zlashtirilgan informasiya bilan taqqoslashadi va eslab qolishadi. 2. Reproduktiv metod. Reproduktiv metodning asosiy belgisi faoliyat usulini tiklash va o’qituvchining topshiriqlari bo’yicha takrorlashdan iborat. Bu metod yordamida o’quvchilarda malaka va ko’nikmalar tarkib topadi. 3. Bilimlarni muammoli bayon qilish. Izlanishlarni olib borishga o’rgatadi. 4. Qisman izlanish yoki evristik metod. Asosiy matematik tushunchalar haqida Boshlang’ich matematika o’qitishning asosiy vazifalaridan biri o’quvchilarda asosiy matematik tushunchalarni shakllantirishdir. Berilgan perimetrdagi to’g’ri to’rtburchak (kvadrat) chizish, mumkin bo’lgan hollarni ko’rib chiqish. Berilgan qismlari bo’yicha kesma yasash. Kesmani teng qismlarga bo’lish. Sirkul bilan ishlash. Uchli, uchsiz, to’g’ri burchakning har bir turini topa olish va unga asos berish. Plastilin va qog’ozdan burchak modelini yasash. Geometrik mazmundagi (shakllar yasashga oid) masalalar. Uzunligi boshqa bir berilgan kesma uzunligining qismlariga teng bo’lgan kesma chizish. Kesma uzunliklarini taqqoslash (murakkablashtirilgan topshiriqlar). Bloklar bilan berilgan matematik masalalar. To’g’ri to’rtburchakning yuzini topish; - kvadrat millimetr, kvadrat metr, kvadrat kilometr; tanishtirish. - murakkab bo’lmagan ko’rinishlarda berilgan ma’lumotlarni o’qiy oladi, murakkab bo’lmagan tayyor jadvallarni to’ldira oladi, sodda diagrammalarni tuza oladi. Kundalik hayotda uchraydigan koordinatalar sistemalarini real ob’yektlar joylashuvini aniqlashda qo’llay oladi. - ma’lum matematik faktlar va sodda mantiqiy qonunlar asosida hulosa keltirib chiqara oladi, o’z fikrini ifodalay oladi, boshqalar fikrini tinglab, tushuna oladi, rost va yolg’on tasdiqlarni farqlay oladi. Tushuncha - bu predmet to’plamlarining muhim, umumiy belgilari to’g’risidagi fikrdir. Tushuncha o’quvchilarda predmet va haqiqiy olam hodisalarining hissiy obrazlari bo’lgan tasavvurlarni umumlashtirish asosida vujudga keladi. Masalan: to’g’ri to’rtburchak formasiga ega bo’lgan har xil predmetlarni - taxtacha, qog’oz varag’i, stol usti, g’isht yoki gugurt qutisi va shunga o’xshashlar, badan, muskul sezgilari orqali idrok qilish bilan, o’quvchilar to’g’ri to’rtburchak to’g’risida aniq tasavvurga ega bo’ladilar. Bu predmetlarning qanday materialdan tayyorlanganligini ularning og’irligi, rangi va boshqa xossalarini e’tiborga olmay, bu tasavvurlarni taqqoslab o’quvchi uning umumiy, muhim xossalarini umumlashtiradi. Bu tekis figuralarda 4 tomon, 4 ta to’g’ri burchak borligini aniqlaydi. Bu misoldan ko’rinadiki, geometrik tushunchalarning shakllanish usullaridan biri qaralayotgan predmelar to’plamiga mos bo’lmagan har xil belgilarni chiqarib tashlab, umumiy, muhim, belgilarni saqlab olishdan iboratdir. Bunda o’quvchilar o’qituvchi rahbarligida ayrim xususiy ko’rinishlardan boshlab tekis geometrik figuralar to’plamini qarashlari mumkin. Kvadrat - to’g’ri to’rtburchak - parallelogramm - qavariq to’rtburchak - ixtiyoriy to’rtburchak yoki teskarisi. Hamma to’rtburchaklar to’plamidan qism to’plami bo’lgan qavariq to’rtburchaklarni ajratish, bundan esa uni qismi bo’lgan parallelogramm, undan to’g’ri to’rtburchak va oxirida kvadratni ajratish mumkin. Bu tushunchalar orasida bog’lanish tushunchalar ta’rifida uning yaqin turi va ko’rinishi farqlarini ko’rsatish bilan ifodalash mumkin. Masalan: kvadratni hamma tomonlari teng bo’lgan to’g’ri to’rtburchak sifatida ta’riflash mumkin. To’g’ri to’rtburchak - hamma burchaklari teng parallelogramm sifatida, parallelogramm esa - qarama-karshi tomonlari parallel qavariq to’rtburchak sifatida ta’riflash mumkin. Ko’rsatilgan usul bilan tushunchalarning shakllanishidan tashqari predmetlar orasidagi munosabatni aniqlash ham mavjuddir. Masalan: geometrik forma tushunchasi yuqoridagi usul bilan vujudga kelishi mumkin emas. Boshqa matematik tushunchalar qaralayotgan ob’yektlar orasidagi munosabatlarni o’rnatish bilan shakllanadi. Masalan: kesmaning uzunligi tushunchasi kesmalarning ekvivalentlik munosabatlarini o’rnatish (ustma-ust qo’yganda mos tushuvchi kesmalar ekvivalent deyiladi). Kesmaning uzunligini o’zaro ekvivalent bo’lgan kesmalar sinfida xarakterlaydigan umumiylikdir. «Natural son» tushunchasi ham chekli to’plamlar orasida ekvivalent munosabatlar o’rnatish orqali hosil qilinadi. Natural son chekli to’plamlarni xarakterlovchi umumiylik sifatida qaraladi. Matematikadan algebraik materiallar ustida ishlash texnologiyasi Boshlang’ich sinflarda arifmetik materiallarni yakunlash algeb¬raik materiallarni va matematika simvolikani o’rganish bilan umum-lashtiriladi. Boshlang’ich sinflarda o’quvchilar alfavitni matematik simvol tarzida qo’llay boshlaydilar. Shu orqali algebraik ifoda, tenglik, tengsizlik, tenglama to’g’risida boshlang’ich ma’lumot oladilar. Bular to’g’risida ma’lumot berishning asosiy maqsadi arifmetik amallarning mohiyatini to’laroq ochish, shuningdek, keyingi sin¬flarda o’rganiladigan algebra fani uchun zaruriy tayyorgarlikni amalga oshirishidir. Lekin, algebraik misollarni yechish algebra qoida va qonuniyatlarga asoslanmasdan arifmetik qoidalarga asoslanadi. Masalan, 3+a=10 dan a qo’shiluvchini topish noma’lum komponentni topish qoidasi bilan yechiladi.
Algebra materiallarini o’rganish algebraik ta’riflarga asoslan-maydi. Ma’lumki, boshlang’ich sinf dasturining asosiy mazmuni natural sonlarni og’zaki va yozma raqamlash va ular ustida 4 arifmetik amallarni bajarish malakasini berishdir. Shuning uchun 1-sinfdan boshlab sonlarni o’qish va yozish malakalari bir necha bosqichga bo’lib o’qitiladi. Masalan, 10 ichida og’zaki va yozma raqamlash, 100, 1000 va ko’p xonali sonlar to’g’risida ma’lumotlar beriladi. Sonli ifodalar deganda sonni biror amallar bilan birlashtirilgan yoki alohida yozilgan bir xonali, yoki ikki xonali yoki ko’p xonali sonlarni o’qish va yozishni tushunamiz. Sonli ifodalar faqatgina arifmetik ifodalarda 4 amalni bajarish emas, geometrik masalalar, arifmetik va algebraik masalalarni yechishda bevosita qo’llaniladi. Masalan, uchburchakning perimetri, parallelepiped hajmi, miqdorlar to’g’risida sonli ifodalar qo’llaniladi. Uchburchakning tomonlari 3 cm, 4 cm, 5 cm bo’lsa, uning perimetri qancha? • 3 cm + 4 cm + 5 cm = 12 cm. Yig’indi so’zi bilan tanishtirishda uning ikki xil ma’noda ishlatilishini tushuntirish kerak. 1) ikki son orasiga “+” ishora qo’yib yig’indini topish. 2) bitta son olib uni ikkita son yig’indisi shaklida turli ko’rinishda yozish: Masalan, 1) 4 + 3 2) 8 = + 2-sinfda o’quvchilar “matematik ifoda” va “matematik ifodaning qiymatlari” tushunchalari bilan tanishadilar. Avval 8:2+3 ifodaga o’xshash 2, 3 amalli ifodalarni misol keltiradi, keyin esa uning qiymati nechaga teng degan savolni qo’yadi, bu ifoda 7 ga teng va 7 yozilgan ifodaning qiymati ekanligi tushuntiriladi. SHundan keyin yana murakkab ifodalarga misol keltiradi, keyin o’quvchilarning o’ziga ifoda tuzing va uning qiymatini top degan topshiriqlar beradi. Natijada (x-5)+8=24 ifodadagi amallarni ayting va tenglamadagi x ni toping degan savolga javob beriladi. Sonli ifodalar ustida ishlash metodikasi Sonli ifodalarga: har bir son sonli ifoda; agar a va b sonli ifodalar bo’lsa, u holda ularning ayirmasi, yig’indisi, ko’paytmasi va bo’linmasi ham sonli ifoda bo’ladi. Masalan,30:5+4-6-2 sonli ifoda, bunda ko’rsatilgan amallar bajarilsa, bu son sonli ifodaning qiymati bo’ladi. Eng sodda sonli ifodalarning yig’indisi va ayirmasi bilan o’quvchilar 1-sinfda tanishadilar. 4+3=7 ko’rinishdagi ifoda 4 va 3 qo’shiluvchi, 7 yig’indi yoki sonli ifodaning qiymati deb tushun¬tiriladi. 2-sinfda, asosan amallar tartibi qoidalari o’rganiladi. U murak¬kab ifodalar, deb yuritiladi. a) oldin qavslarsiz ifodalarda amallarning bajaralish tartibi qara ladi, bu holda sonlar ustida faqat I yoki II bosqich amallari bajariladi. Masalan, 42-18+9, 63:9-4 ifodalardagi amallar yozilish tartibida bajarilishini biladilar, qiymatini hisoblab, uni o’qiy olishni tushunadilar. b) shundan keyin 1-, 2- bosqich amallarini o’z ichiga olgan va qavslarsiz amallarni bajarishga o’tiladi. Masalan, 3 5+12, 40-15:3 misollardagi amallarning bajaralish tartibini o’rganadilar va hisoblaydilar. Bu yerda misol orqali amal¬larni bajarish to’g’risida muammoli vaziyat hosil qilinadi. d) shundan keyin 25+(40-15), (85-30):5 kabi qavslar qatnashgan ifodalarni hisoblashga o’tadilar. Hisoblash qoidasini keltirib chiqaradilar.
O’tilgan materialni mustahkamlash maqsadida quyidagi topshiriqlar beriladi: Amallarni bajarish tartibini tushuntiring va ifodalarning qiymatini toping: 65+21 : 3 Ifodalarning qiymatini qulay usul bilan toping: 70-(20 + 6), 48 + (30 + 4), (40 9)-( 10 + 7) 3.Misollarda amallar to’g’ri bajarilganini yozing: 30 + 26:5 = 108-3 + 16:4 = 28 30 + 20:5 = 348-3+ 16:4=10 4.Qavslarni va amallarni shunday qo’yingki, tengliklar to’g’ri bo’lsin: 15-6-2= 184-8-5 = 12 65-10-5 = 5012+24:4=9 Nihoyat ifodani almashtirish tushunchasi beriladi. Berilgan ifodani boshqa berilgan ifoda qiymatiga teng bo’lgan ifoda bilan al¬mashtirish demakdir. Masalan, 2+2+2 = 2-326+70=(20+6)+70=(20+70)+6=90+6= 96 Harfiy ifodalar Matematika dasturiga binoan harfiy ifodalar 1-sinfdan boshlab kiritiladi. Bu yerda o’quvchilar a + x = bx + c = a ko’rinishdagi tenglamalarni yechishda va masalalarni tenglamalar yordamida yechishda, noma’lum sonni belgilash uchun simvol sifatida ishlatiladigan x harfi bilan tanishadilar 2-sinfda x harf o’zgaruvchini belgilaydigan simvol sifatida kiritiladi. Bu boshlang’ich sinflardanoq o’zgaruvchi tushunchasini shakllantirish va bolalarni simvollarning matematik tilda ifoda qilish imkonini beradi. Harfning o’zgaruvchini belgilash uchun simvol siftidagi ma’nosini ochib berishga tayyorgarlik ishi 2-sinfda o’quv yilining boshida qo’shish va ayirish amallarini takrorlash munosabati bilan o’tkaziladi.
Harflarning kiritilishi bilan bir vaqtda tayyorgarlik davrida, bolalar yangi atamalar: “matematik ifoda” va “matematik ifodaning qiymati” bilan ta’rifsiz tanishadilar. Bu davrda yig’indi va qoldiqni topishga doir bir xil mazmundagi sodda arifmetik ma¬salalarni yechish bo’yicha ish olib boriladi. Bilimlarni umumlashtirishda harfiy simvolikadan foydalanish O’quvchilar harfiy simvolikaning ma’nosini tushunib olganlaridan so’ng harflarni ishlatishda shakllanayotgan bilimlarni umumlashtirish vositasi sifatida foydalanish mumkin. 1. Arifmetik amallarning xossalarini, arifmetik amallarning komponentlari hamma natijalari orasidagi bog’lanishni va h.k. larni harflar yordamida yozishda o’quvchilar a+a+a+a yig’indisini 4a ko’paytma bilan almashtiradi va bunday mulohaza yuritadilar: bu yerda qo’shiluvchilar bir xil (a), demak yig’indini ko’paytma bilan almashtirish mumkin, birinchi ko’paytuvchi a, ikkinchi ko’paytuvchi 4 soni bo’ladi, chunki qo’shiluvchilar 4 ta. 2. Arifmetik amallarning harflar yordamida yozilgan xossalarini, bog’lanishlarini, munosabatlarini va hokazolarni o’qish. Masalan, “(a+24)-a” ifodani o’qing va uning nimaga teng ekanligini toping. O’quvchilar quyidagicha mulohaza yuritadilar: “a va 24 sonlarning yig’indisidan birinchi qo’shiluvchi a ni ayirish kerak, ikkinchi qo’shiluvchi 24 hosil bo’ladi”. Yozamiz: (a+24)-a=24 3. Arifmetik amallarning xossalarini bilish asosida ifodalarni ayniy almashtirish. Masalan, (5+b)-3 = (5+b)+(5+b)+(5+b) yozuvni tugallang, deganda topshiriqni bajarayotganda o’quvchilar quyidagicha mulohaza yu¬ritadilar: “tenglikning chap tomonidagi 5 va b sonlarining yig’indisini 3 ga ko’paytiramiz: o’ng tomondan qancha hosil bo’lsa, chap tomonda ham shuncha hosil bo’lishi uchun 5 ni 3 ga ko’paytirib va ikkinchi qo’shiluvchi b ni 3 ga ko’paytirib, natijalarni qo’shish kerak. 4. Berilgan tenglik yoki tengsizliklarni sonli qiymatlarini o’rniga qo’yish yordamida hosil qilish mumkin. 5-(2a+b)=10a+5b tenglikni a=3, b=5 da tekshiring: 5-(2-3+5)= 5-(6+5)=5... =55, 10-3 + 5-5 = 30 + 25 = 55 Harfiy simvollarni kiritishning 2-bosqichida sonli ifodani harflar bilan almashtirish masalasi turadi. Shu usulda sonli ifoda harfiy ifodaga almashtiriladi.
2.2. Maktabda tez (chaqqon) og‘zaki hisoblashni o‘stirish mashg‘ulotlarini tashkil qilish
Harfiy ifodaning qiymatini hisoblash 3 bosqichga bo’linadi: Oldin harfiy ifoda olinib, harflarning o’rniga sonlar qo’yish a + b ni a = 5, b= 20; a = 13, b = 8 da hisoblang. Oldin harflar va harfiy ifodalar olinib, o’quvchilarning o’zlari jadvalda qiymatlar berib, natijasini topadilar. Masalaning shartiga harflar kiritib, uning o’rniga qiymatlar berib hisoblash. Masalan, garajda a mashina bor edi, yana s mashina keldi. Qancha mashina bo’ldi? a + s. a = 20, s= 5; a =10, s = 50; Tenglik va tengsizliklarni o’qitish metodikasi 1. Sonli tenglik va tengsizliklarni o’qitish metodikasi Yangi dastur bo’yicha o’quvchilarga sonlarni taqqoslash, ifodalarning <, >, = ekanligi munosabatlarini berish maqsadida ana shu savollar bilan tanishtirish muhim o’rin egallaydi. Ikkita teng son yoki ikkita ifodaning qiymatlari teng bo’lsa, ular orasiga teng belgi qo’yiladi. Shuningdek, ikki son teng bo’lmasa, yoki ikki ifoda va ularning qiymatlari teng bo’lmasa, bo’lar orasiga tengsizlik belgisi qo’yiladi. Shuning uchun eng avvalo o’quvchilarga ishonchli tenglik va tengsizliklar haqida tushuncha berish kerak. Tenglik va tengsizlik bilan tanishtirish sonlarni raqamlash va arifmetik amallar bilan bog’langan. Sonlarni taqqoslash eng avvalo, to’plamlarni taqqoslash bilan, ya’ni to’plamlarning bir qiymatli mosligiga bog’lab tushuntiradi. 10, 100, 1000 ichida - sonlarni raqam¬lash va taqqoslash orqali quyi sinflarda tenglik va tengsizlik tushunchalari keltirib chiqariladi. Misol. 73 > 46 deganda 7 ta o’nlik 4 ta o’nlikdan katta degan mazmunda tushutiriladi. Miqdorlarni o’chashdagi sonlarni taqqoslashda bir xil miqdorlarga sonlarni keltirib, keyin taqqoslash mumkinligi 1-4 sinflarda beriladi. Misol. 1) teng sonlar bilan almashtiring: 7 km 500 m = ... m, 3080 kg ... t. 2) yozuv to’g’ri bo’lishi uchun sonlarni tanlang: ...soat <...min, ...dm =... cm, ...t > ....s, =... kg. 3) shunday icmli sonlarni qo’yingki, tenglik yoki tengsizlik to’g’ri bo’lsin: 35 km = 35000..., 16 min >... sek, 17 15 s - 17500. 4) tengsizliklarning to’gri yoki noto’g’ri ekanligiga qarab sonlar orasiga belgilar qo’ying. 4t 8s ... 4800 kg; 100 min... 1 soat 50 min; 2 m 5dm ... 250 cm. 1-sinfda amallarni 10 ichida bajarishda tenglik va tengsizliklarga ko’proq to’xtaladi. Misol. 3 + 1 >3, 3-K 3, 3 = 3 va hokazo. Shu tarzda boshlang’ichning yuqori sinflarida o’tilgan tenglamalarni va tengsizliklarni umumlashtirib, a = b, a>b, a 6 + 3, (120:3 + 4) < 12-6 2. Tenglamalarni o’qitish metodikasi Boshlang’ich sinf dasturida 7+ x=10, x-3 = 10 5, x • (7-10)=70, x:2=15 kabi 1-darajali bir noma’lumli tenglamalar qaraladi. Bu tenglamalarni yechish amalda qatnashayotgan harfning shunday qiymatini topish kerakki, uni tenglamaga qo’yganda rost tenglik hosil bo’lsin. Bunday tenglamani yechish amal komponenti bilan amal natijasi orasidagi bog’lanishni o’qitish metodikasidan foydalaniladi: 1. Tayyorlov bosqichida 10 ichida qo’shish va ayirishdagi noma’lum komponentni topishga doir. Misol. 4 + ...= 6, 5-...= 2, ....-3 = 7. 2. Shunga doir sodda masalalar yechish. Misol. Noma’lum songa 3 ni qo’shib, 8 hosil qilindi. Noma’lum qo’shiluvchini toping + 3=8. Shundan so’ng noma’lumni harf bilan belgilashni o’rgatadi. k + 3 = 8 3. Boshlang’ich sinfda tenglamaning ta’rifi, yechimi, yechish kabi ta’rif va tushunchalar berilmaydi, faqat tenglamani o’qish, yozish, noma’lum komponentlarni topish tushunchalari bilan tanishadilar. 4. 2-sinfda ko’paytirish va bo’lishga doir x-3=12, 5-x=10, x:2= 4, 6:x=3 ko’rinishdagi tenglamalarni yechish o’qitiladi. 5. Tenglamani o’qitishning 1-qadamidayoq noma’lumning o’rniga qo’yish bilan tenglikni tekshirishga o’rgatib boriladi. 2-sinfda ulardan murakkabroq x+10=80-7, x+(45-17)=40 kabi tenglamalarni yechishga o’qitiladi. 3-sinfdan boshlab 4 amalga doir misollar yechiladi. 4-sinfda ko’p xonali sonlar bilan birgalikda 4 amalga doir tenglamalarni yechishga ham o’rgatiladi. 2-sinfdan boshlab a +26 <30, a + 26 = 30, a + 26 >30 ifodalar quyidagi qanday qiymatda o’rinli, degan jadval bilan misol beriladi: a 0 1 3 4 5 6 a+26 26 32 10. Boshlang’ich sinfda x + x = 10, n-n=16, a+a=a + 6, 8 • k = 0, n + n = 2n kabi misollar bajarilmaydi. 3. O’zgaruvchili tengsizliklarni o’qitish metodikasi x+3< 7, 10-x >5, x+4< 12, 72:x < 36 kabi o’zgaruvchili tengsizliklar 2-sinfda o’qitiladi. Lekin 1-sinfdayoq bunga tayyorgarlik mashqlari o’tkaziladi. Misol. ... > 0, 6+4 >..., 7 +..-. < 10, 2-sinfdan boshlab esa o’zgaruvchi x bilan belgilanadi. Misol. x+3< 10 tengsizlikda x ning o’rniga sonlarni tanlab qo’yib tengsizlikning rost bo’lgan qiymatlari to’plamini topadilar. “Tengsizlikni yeching”, “Tengsizlikni yechish” atamalari boshlang’ich sinfda kiritilmaydi. Faqat sonlarning o’rniga qo’yish bilan to’g’ri yoki noto’g’ri tenglik, yoki tengsizlik hosil bo’lishi tushuntiriladi. Misol: 7-x>70 tengsizlik x ning qaysi qiymatlarida o’rinli? Eng avvalo, o’qituvchi x ning qaysi qiymatlarida tenglik hosil bo’lishini so’raydi. Bunda x =10 javob bo’ladi. Ko’paytma katta bo’lishi uchun x ni 10 dan katta qilib olish kerak, degan mulohaza kelib chiqadi. O’quvchilar endi 12,13,....sonlarni qo’yib, misolga to’g’ri javob qaytaradilar. Tengsizliklar bilan bajarilgan ishlar amal komponentlarining o’zgarishi bilan amal natijalarining qanday o’zgarishiga olib kelishi bilan yakunlanadi. 4. Tenglama yordamida masalalar yechish Misolar bilan birgalikda matnli masalalarni tenglamalar yor¬damida yechish ham katta o’rinni egallaydi. Masalan: Ekskursiyaga 28 ta o’g’il bola va bir qancha qiz bola jo’natildi. Ular 2 ta avtobusga 25 tadan joylashdi. Nechta qiz bor? 1-usul: oldin noma’lum qizlar sonini x bilan belgilaymiz; o’g’il va qizlar sonini (28 + x) deymiz; ikkita avtobusga ketganlar song 25-2 deymiz; 2- va 3- larni tenglashtiramiz: 28+x = 25-2. 2-usul: noma’lumlarni x bilan belgilaymiz; o’g’il va qizlar soni (28 + x) bo’ladi; ularni ikkita avtobusga bo’lsak, (28 + x):2; har bir avtobusga 25 tadan ketsa, (28+x):2 = 25 tenglamani hosil qilamiz. Eng qiyin vaziyat noma’lumni to’g’ri o’rinda ishlatib, tengla¬mani tuzishdir. Masalani yechishda chizma, jadval tuzishdan ham o’rinli foydalanish kerak. Misol. Noma’lum son 37 dan 8 ga kichik, bu son qancha? 37-x = 8, x+ 8=37, x = 37-8 Masala. Shaxmat to’garagida 24 o’g’il bola va bir nechta qiz bolalar bor edi, yana 5 ta qiz qo’shib olingandan keyin qiz bolalar soni o’g’il bolalar sonidan 8 ta kam bo’ldi. Oldin shaxmatda qancha bo’lgan? Masalani tenglama yordamida yeching. 24 ta 24-8=16 Shunday qilib boshlang’ich sinfning boshidan oxirigacha sonli tenglik va tengsizliklar o’zgaruvchili tengsizlik, tenglamalarni o’qitish, tenglamalar tuzib masalalar yechish jarayoni tizimli oddiydan murakkabga davom ettiriladi. Tenglamalar tuzish yordamida sodda masalalar yechish ikkinchi sinfdan boshlanadi. Ular qo’shish, ayirish, ko’paytirish va bo’lishdagi noma’lum komponentni topishga doir masalalar yechadilar. Masala. Vazada 13 ta nok bor edi. Tushlikda bir nechta nok yeyilgandan keyin vazada 9 ta nok qoldi. Nechta nok yeyilgan? Bor edi 13 ta, uni 13-x=9 ko’rinishdagi tenglamaga keltiramiz. Bu tenglama noma’lum ayriluvchini topish qoidasiga asosan yechiladi. 3-sinfda noma’lum koeffitsientlarni topishga doir sodda masalalarni yechish malakasi mustahkamlanadi. Ko’rgazmali chizmadan foydalanib tenglama tuzamiz. x-20=15, x-15 = 20, x = 20+15 Tenglama tuzishda mumkin bo’lgan barcha variantlarni talab qilmaslik kerak. Chunki, bitta variantni tekshirish uchun 2- yoki 3-variantdan foydalanish mumkin. Misol. O’ylagan son 15 dan 4 marta katta, uni toping. Chizma yordamida quyidagi tenglamani tuzamiz. x:4 =15, x:15=4, x= 15 4 Murakkab masalalarni algebraik usul bilan yechish asosan 3-sinfdan boshlanadi. 3-sinfda tenglamalar tuzish bilan masalalarning bir necha xili yechiladi. 1. Agar o’ylangan sonni 3 marta va 15 ta orttirilsa, 75 hosil bo’ladi. Shu sonni toping? x 3 + 15 = 75 2. Bola 3 ta qalam va 28 so’m turadigan kitobga 40 so’m to’ladi. 1 ta qalam necha so’m turadi. 3-x + 28 = 40 so’m. Boshlang’ich sinflarda o’quvchilar bilan tenglik, tengsizlik, tenglama kabi matematik ifodalar (sonli ifoda va o’zgaruvchili ifodalar) haqidagi tushunchalarni shakllantirish bo’yicha rejali ish olib boriladi. Bu tushunchalarning hammasi o’zaro uzviy bog’langandir. Masalan, harfiy simvolikani kiritish bolalarni teng¬sizlik, tenglama va boshqa tushunchalar bilan tanishtirish imkonini beradi. Matematik ifoda, tenglik, tengsizlik, tenglama ustida va matnli masalalar yechishda tenglamalardan foydalanish borasida mukammalroq to’xtalamiz. Avvalo sonli ifoda tushunchasining mazmunini eslatib o’tamiz. Bu tushuncha matematika kursiga doir qo’llanmalarda bunday ta’riflanadi: Har bir son sonli ifodadir. Agar a va b - sonli ifodalar bo’lsa, u holda (a) + (b), (a)-(b), (a) • (b) va (a): (b) ham sonli ifoda bo’ladi. Shunday qilib, 30 : 5 + 4; 6 + 3 • 2; (7 + 1) - 4 va boshqalar sonli ifodalar jumlasiga kiradi. Eng sodda sonli ifodalar - yig’indi va ayirma bilan o’quvchilar birinchi sinfda tanishadilar. Ikkinchi sinfda esa ular yana ikkita eng sodda ifodalar-ko’paytma va bo’linma bilan tanishadilar. Ifodani almashtirish bu berilgan ifodani boshqa, qiymati berilgan ifoda qiymatiga teng bo’lgan ifoda bilan almashtirish demakdir. Masalan, bir xil qo’shiluvchilar yig’indisini ko’paytma bilan almashtiriladi: 2 + 2 + 2 = 2-3 va aksincha; 5-4 = 5 + 5 + 5+5 O’zgaruvchi - bu belgi, uning o’rniga har xil qiymatlarni qo’yish mumkin.
Xulosa
Boshlang’ich sinflarda matematik tushunchalarni o’rgatish bilan bog’liq nazariy va amaliy tadqiqot natijasida tushunchalar mazmuni va uni ishlab chiqishning asosiy yo’nalishlari aniqlandi, bu muammoni boshlang’ich o’quvchilari matematik tayyorgarligiga nisbatan qo’llash shart-sharoitlari belgilandi.
Boshlang’ich sinflarda matematik tushunchalarni o’rgatish metodikasining asosiy yo’nalishi sifatida rag’batlantirish; psixologik jarayonlarni faollashtirish (qabul qilish, diqqat va hokazo)usullaridan foydalanish imkoniyatlari sinab ko’rildi;
Tadqiqotning asosiy maqsadi boshlang’ich sinflarda matematik tushunchalarni o’rgatishni tashkil etish masalalarini, ularni hal etish jarayonida takamollishtirish shart-sharoitlarini belgilashdan ham iborat bo’ldi.
Izlanishimiz yakuni boshlang’ich sinf o’quvchilarida matematk tushunchalarni o’rgatish matematika o’qitishning nazariy va amaliy muammolarini hal qilish xususiyatlarini nazarda tutib, tarbiyaviy ishlarga asos bo’la oladigan nazariy xulosalar va amaliy tavsiyalar ishlab chiqish imkonini berdi.
Bu uslubiy tavsiyalardan boshlang`ich sinf o`qituvchilari o`z ish faoliyatlarida foydalansalar o`quvchilarni matematik tushunchalar haqida to`g`ri umumlashtirish qobiliyarini riyojlanishiga erishishlari mumkin.


FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

3.