Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi o‘zbekiston respublikasi qishloq xo‘jaligi vazirligi andijon qishloq xo‘jaligi va agrotexnologiyalar instituti

Tayanch tushunchalar: Kiber makon, kiber terrorizm, kiber zoʼravonlik, cyberbullying, axborot ist’emoli madaniyati.


Kiber makon, kiber terrorizm, kiber zoʼravonlik (cyberbullying) tushunchalarining mohiyati. Kibermakon kompyuter tarmoqlari orqali amalga oshiriladigan muloqot maydonini ifodalovchi voqelik sifatida 1990 yildan boshlab keng miqyosida rivojlanib, takomillashib kelmoqda. Kibermakon tushunchasini dastlab kanadalik yozuvchi Uilyam Gibson 1982 yil «Sojjenie Xrom» («Burning Chrome») nomli hikoyasida yozadi.
Keyinchalik, Gibsonning 1990 yilda yozib tugatgan «Neuromancer» («Asabli manzaralar tasvirlovchisi», «Nervo-sochinitel») nomli texno-utopik fantastik trilogiyasida qo‘llagan. Bu asardagi kibermakon tushunchasi millionlab odamlarning jamoaviy sarob, xayolparastlikning o‘ziga xos ko‘rinishi sifatida tasvirlangan. Bu erda jamoaviy sarob yoki xayolparastlik inson ongida sub’ektiv psixologik holat sifatida namoyon bo‘ladi.
Ijtimoiy nuqtai-nazardan kibermakon deganda kompyuter tarmog‘i orqali bir-biri bilan bog‘langan va bir vaqtning o‘zida turli geografik nuqtada kesishuvchi har qanday mavjud kompyuterning grafik sifatidagi ma’lumotlariga o‘ralashib qolgan kishilar jamoasi tushuniladi.
Kiberterrorchilik bu tahdid yoki qoʻrqitish orqali, internetdan foydalangan holda, siyosiy yoki mafkuraviy muvaffaqiyatga erishish maqsadida uyushtiriluvchi kiberhujumlardir. Kompyuter viruslari, kompyuter qurtlari, fishing, zararli dasturlar, apparat usullari, dasturlash skriptlari kabi vositalar yordamida kompyuter tarmoqlarini, xususan, Internetga ulangan shaxsiy kompyuterlarni qasddan, keng miqyosda buzish harakatlari internet terrorizmining koʻrinishi boʻlishi mumkin. Kiberterrorizm munozarali atamadir. Baʼzi mualliflar maʼlum terroristik tashkilotlar tomonidan signalizatsiya, vahima yoki jismoniy buzilishlarni yaratish maqsadida axborot tizimlariga qarshi hujumlarni buzish bilan bogʻliq juda tor taʼrifni tanlaydilar. Boshqa mualliflar esa kiberjinoyatni oʻz ichiga olgan kengroq taʼrifni afzal koʻrishadi. Kiberhujumda ishtirok etish, hatto zoʻravonlik bilan amalga oshirilmagan boʻlsa ham, terror tahdidi idrokiga taʼsir qiladi. Baʼzi taʼriflarga koʻra, onlayn faoliyatning qaysi holatlari kiberterrorizm yoki kiberjinoyat ekanligini farqlash qiyin boʻlishi mumkin.
Kiberterrorizmni shaxsiy maqsadlar yoʻlida vayron qilish va zarar yetkazish uchun kompyuterlar, tarmoqlar va ommaviy internetdan qasddan foydalanish sifatida ham eʼtirof etish mumkin. Tajribali kiberterrorchilar, buzgʻunchilik boʻyicha juda malakali boʻlganlar hukumat tizimlariga katta zarar yetkazishi va keyingi hujumlardan qoʻrqib, mamlakatni tark etishi mumkin. Bunday terrorchilarning maqsadlari siyosiy yoki mafkuraviy boʻlishi, bu esa terrorning bir koʻrinishi deb hisoblanishi mumkin
Kiberhujumni dunyoning istalgan nuqtasida har kim amalga oshirishi mumkin. Chunki u nishondan minglab mil uzoqlikda boʻlgan holda ham amalga oshirilish imkoniyati egadir. Hujum muhim infratuzilmaga jiddiy zarar yetkazishi mumkin.
Baʼzi hujumlar siyosiy va ijtimoiy maqsadlarga erishish uchun amalga oshiriladi, buni quyidagi misollar koʻrsatadi:

• 
  1996-yilda „White supremacist“ harakati bilan aloqador boʻlgan kompyuter xakeri Massachusets provayderini vaqtincha oʻchirib qoʻyadi va Internet provayderining maʼlumotlarni saqlash tizimining bir qismini buzib kiradi. Xaker bu orqali oʻzini Internet-provayderi nomi ostida butun dunyo boʻylab irqchi xabarlarni yuborishni toʻxtatishga uringan. Xaker tahdid bilan provayderda shunday xabar qoldiradi: "Siz hali haqiqiy kiberterrorini koʻrmadingiz. Menga ishonavering..".
  
• 
  1999-yilda Kosovo mojarosi paytida NATO kompyuterlari elektron „mail bombing“ bilan portlatilgan va NATO portlashlariga norozilik bildirgan xakerlar tomonidan xizmat koʻrsatishni rad etish hujumlariga uchragan. Bundan tashqari, korxonalar, jamoat tashkilotlari va akademik institutlar Sharqiy Yevropaning bir qator davlatlaridan juda siyosiylashtirilgan virusli elektron pochta xabarlarini oldilar. Veb-saytlarni buzish ham keng tarqalgan. Belgraddagi Xitoy elchixonasi tasodifan portlatilganidan soʻng, xitoylik xakerlar „Urush toʻxtamaguncha hujumni toʻxtatmaymiz!“ kabi xabarlarni,AQSh hukumati veb-saytlarida, joylashtirdilar.