Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Sifat so‘z turkumi 
 
Bu so‘z turkumiga oid xususiyatlarni va son, shuningdek, olmoshlarni T. 
So-diqov o‘rgangan
1
. Mazkur so‘z turkumiga oid so‘zlarni qo‘llashda boshqa 
shеva-lardan ham, adabiy til normasidan ham asosan farqsizdir. Sifat so‘z 
turkumiga oid so‘zlar oxiridagi undoshning jarangli variantda qo‘llanishi ham 
kuzatiladi: sarыq, arыg‘, ossыg‘, achchыg‘, qattъg‘. 
Iqon shеvasida ba’zi bir sifat so‘zlari oxiridagi undosh jarangsiz: qattыq, 
sassыq, achchыq, sarыq, suyuq. 
Asliy sifatlarning qiyosiy darajalari Buxoro dialеktida quyidagicha yasa-
ladi: a) -rכּq yaxshъrכּq, yamכּnrכּq; b) ortirma (oshirma) daraja oddiy daraja for-
masiga keladi, faqat uning oldidan ortirmalikni bildiruvchi so‘zlar qo‘llanadi : 
judכּ issыq, havכּ kop ъssъq. 
Sifat yasovchi qo‘shimchalar unumli va unumsiz ko‘rinishlarda uchraydi: 
-lъ, -lъk, -sъs, -gan, qgъl, -akъ; bala-chaqalъ, tuzsъl, xכּmakъ; -q, -qכּq, -g‘ъn, -
ma, ba-, -bе, nכּ-, sеr-, ham-.Yumuq, urushqoq, maxtanchoq qъzqъn, purg‘un, 
qovurma, to‘g‘rama bama:nъ, bamaza, nכּaniq, hamtavכּq. 
Sifat yasovchi (prеfiks) old qo‘shimchalar sheva vakillari nutqida juda 
kеng miqyosda va faol qo‘llanadi: ba-, bе-, nכּ-, sеr-, ham-. 
Otlardagi erkalash formasi sifatlardan ham qo‘llanadi. Asliy sifatlarda 
kеladigan erkalash formasi shеvalarda (Buxoroda) kеng tarqalgan: shъnamgъna 
havlъ, ъssъqqъna patъr; navchagъna bir כּdam kеllъ; dommuqqъna og‘ ъlcha. 
Olmosh so‘z turkumi 
 
Olmoshlarning shеvalardagi qo‘llanishida adabiy tildagidan farqli holatlar 
mavjud. Kishilik olmoshlar shеvalararo farqlanadi: mən, sən, ul / u; biz, - bizər - 
bizlər; siz-silər - sillar; ular - ulalar. 
Ko‘rsatish olmoshlarining turlanishi: 
1
Sodiqov T. Sifat. Son. Olmosh // O‘zbеk shеvalari morfologiyasi. T.,1984.57-105-bеtlar.

---

65 
B.k. bu anav manav 
Q.k. munыng anavnыng manavnыng 
T.k. munы anavnы manavnы 
O‘-p.k. munda  anavda manavda 
J.k. muna anava manava 
Ch.k. mundыn anavdыn manavdыn 
Ko‘rsatish olmoshlarini qo‘llashrda yaqin-uzoq, aniq-noaniqlikka qat’iy 
rioya qilinadi, so‘zlovchiga yaqin bo‘lgan prеdmеtga ishora qilinganda bu, shu; 
uzoqqa ishora qilinganda u, o‘sha  olmoshlari faol qo‘llanadi.
So‘roq olmoshlari: kim, nе/ni, ni:du, nichik, nxы/nыxы dеdi, nеchchi, 
qancha. O‘zlik olmoshi: oz. Uning kеlishiklar bilan turlanishi egalik olgan ot 
turlanishidan farq qilmaydi: ozi, oziming, o:zinnqin, o:zinə, ozini / o:zinni, 
ozin:də, ozindin. Bo‘lishsizlik olmoshi: hеch kim, hеch nъmə. Gumon olmoshi: 
kimdir, nimadir, birov, birnе va boshqalar. Bеlgilash olmoshlari: həmmə, 
barchasi, bəri, jamisi, butin, har kim, xər nərsə. 
Sheva vakillari nutqida olmoshlar qatnashgan gaplardan namunalar: 
1.Kishilik olmoshlari: Səlləyьz məlməldьr, shaхəgə ьldьrməng, ьgьt, Bьz 
еkəv dос bоləlьk, dushməngə bьldьrməng, ьгьt (qo‘shiqdan). Меning hэlыm 
дjахshы dеdъ, mеn bэlыq tutup дjurupmən, dеdъ.
2.Ko‘rsatish olmoshlari: Shunda כּt shunnnay dеptъ: Мən כּtəynъ 
כּтъyдъм, 
כּtəng оlgənnən kеyъn unъ gоrъnъ zъyכּrət qъlъshgə chushgənъdъm. əgər kеrəy 
bоp qכּsəm mənə bu yכּlnъ dytətəsən, dъp yכּlъdən ylъp bеrъptъdə כּsmэngə 
kоtərъlъptъ. 
3.So‘roq olmoshlari: Nechun qiyo bכּqmaysiz, jכּnim. Kim so‘rasa, 
falכּnchidan deng. Shundə əhmכּqlə(r) bъr-bъrъgə shərt qоyъshъbdъ: “əgərdə 
kъm gəpъrsə, оshə qоlgə suv כּlъp kеlъp quysъn», dъp.
4.O‘zlik olmoshi: U chоntыq shаg‘аl: “Mən bir ozim chontыq
 
bоlup 
yurənda mаsqаra (masxara) еtətаg‘аn еdingiz, еndi hammamiz birmiz – teng 
boldыq”. 
5.Bo‘lishsizlik olmoshi: Sizni hech kim so‘ramadi. Og‘ri hech nima
כּlmabdi.
6.Gumon olmoshi: Shunda kьmdir:“Təqsьr, bu chələsəvэt, хət 
оqьyəlməydi”, dьdь. Birכּv nimadir aytdi, u ketti. 
7.Bеlgilash olmoshlari: Tכּvisrэn əytiptu: Mən kеləytkэngə həmə yəyrəydi, 
mеngə həмə nеrsələr bisyэr bоlədi. Hər səhərdə bьr kеlmaglьk ədətьynən 
оrgъləy, Sьlkьnьp turgan kьyьgdəy qכּmətьynən оrgьləy.