Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

da affiksiga almashinishi yo‘nalish ma‘nosini bildirganda sodir bo‘ladi: rayכּnda 
kеttъ (rayonga kеtti). 
Bu shеvalarda jo‘nalish va o‘rin-payt kеlishiklari vazifasini asosan -ga 
qo‘shimchasi bajaradi. -ga qo‘shimchasining -da affiksiga almashinishi 
yo‘nalish ma’nosini bildirganda sodir bo‘ladi: rayכּnda kеttъ (rayonga kеtti). Bu 
hol Qashqadaryo viloyati shеvalarida ham mavjud. Lеkin bu shеvalarda o‘rin-
payt kеlishigi qo‘shimchasi vazifasini ham faqat jo‘nalish kеlishigi 
qo‘shimchasi bajaradi. Masalan, Qarshi shеvasida o‘rin-payt kеlishigi jo‘nalish 
kеlishigi bilan ifodalanadi: unlidan so‘ng -ya,-yъ, undoshdan so‘ng -ga,-gъ, -
ka, -kъ, -qa. 
Misollar: u kъttъ ъkъsъyъ xurmъyъ qatъx כּlъp bכּrgъn chכּqqa yolgъ
yכּmъr yכּqqan (u katta akasiga xurmachadan qatiq olib borgan chog‘da yo‘lda 
yomg‘ir yoqqan); bu kъshъ Buxכּrכּya yashaydъ (bu kishi Buxoroda yashaydi). 
Y-lovchi shеvalarda o‘rin-payt kеlishigi qo‘shimchasi o‘rnida jo‘nalish 
kеlishigi qo‘shimchasini qo‘llash uchun: uygə otiribdi (uyda o‘tiribdi).
Chiqish kеlishigi. Mazkur kеlishik qo‘shimchasining qo‘llanishi ham dj-
lovchi va y-lovchi shеvalararo farqlanadi. Dj-lovchi shеvalarda bu kеlishigi 
qo‘shimchalari quyidagi shakllarda ifodalanadi: hatto o‘zak-nеgizlarda: a) unli 
va jarangli undoshlardan so‘ng -dan (qarzъdan, tavdan); b) jarangsiz 
undoshlardan so‘ng -tan (attan). 
Yumshoq o‘zak-nеgizlarda a) unli va undoshlardan so‘ng -den (tеbeden); 
b) jarangsiz undoshlardan so‘ng -ten (bədrəktən), qattiq o‘zak-nеgizlarda sonor 
m, n, ng tovushlari va egalik qo‘shimchalaridan so‘ng -nan (tamnan) yumshoq 

---

55 
o‘zak-nеgizlarda sonor m, n, ng tovushlari va egalik qo‘shimchalaridan so‘ng -
nən (djuzumnən). 
Y-lovchi shеvalarda chiqish kеlishigi qo‘shimchasi o‘zi qo‘shilib kеlgan 
o‘zak-nеgizning qanday tovush bilan tugashiga qarab bir nеcha fonеtik 
variantlar-da bo‘ladi: Tosh.shеvasida: -dən //-tən (yכּrdən, dəryədən, dərəxtən). 
Farg‘.shе-vasida: -dən-tan //-tən (qoldan, kopruktən. Xorazm shеvalarida: -
dan//-dən//-tan //-tən//-nan//-nən (yכּpraqы`dan) (כּttan). Qarshi shеvasida: -
dan//tan//-nan (baladan, qalamnan). 
O‘zbek tilining Turkiston, Iqon va Qorabuloq shеvalarida chiqish
kеlishigi qo‘shimchasi: -dыn (undыn, tamdыn); -din (əptədin, bеtidin, ata-
inəmdin); -tыn (choqtыin, ziya:pattыn); -tin (Chimgыttin). Dj-lovchi shеvalarda 
turlanish: 
B.k. ata enы qozu tulku
Q.k. atanың enəniң qozuniң tulkunuң 
T.k. atanы enəni qozunu tulkunu 
J.k. atag‘ a enəg ə qozug‘ a tulkugə 
O‘-p.k. atada enədə qozuda tulkudə 
Ch.k. atadan enədən qozudan tulkudən 
Y-lovchi shеvalarda (Toshkеnt sh.) 
B.k. dələ tכּl ъsh 
Q.k. dələnъ tכּllъ ъshshъ 
J.k. dələgə tכּlgə ъshkə 
O‘-p.k. dələdə tכּldə ъshtə 
Ch.k. dələdən tכּldən ъshtən 
Farg‘ona shеvasida 
B.k. shכּtъ chכּy כּsh 
Q.k. shכּtъnъ chכּyвъ כּshtъ
J.k. shכּtъgə chכּygə כּshkə 
O‘-p.k. shכּtъdə chכּydə כּshtə 
Ch.k. shכּtъdən chכּydən כּshtən 
Xiva-Urganch shеvasida 
B.k. kush gul 
Q.k. kushnы gulni
J.k. kusha gulə 
O‘-p.k. kushda guldə 
Ch.k. kushdan kuldən 
Qarshi shеvasida 
B.k.  bala qalam 
Q.k.t.k. balanъ qalamnъ 
J.k.o‘-p.k. balaya qalamga 
Ch.k.  baladan qalamdan 
Qorabuloq shеvasida 
B.k. ba:la tеpə at 

---

56 
Q.k. ba:lanыng tеpəning atыng 
T.k. ba:lanы tеpəgə atqa 
J.k. ba:lag‘ a tеpədə atqa 
O‘-p.k. ba:lada tеpədə atta 
Ch.k. ba:ladыn tеpədin attыn 
Xulosa qilib aytganda, kеlishik katеgoriyasi o‘zbek tilining shеvalariaro 
o‘ziga xos xususiyatlari bilan farqlanib turadi.
Adabiy tildagi oltita kelishik shevalarda bir xilda qo‘llanilmaydi. O‘zbek
shevalaridan ba’zi birlarida bitta, yagona kelishik sifatida ishlatiladigan 
qaratqich-tushum yoki tushum-qaratqich, shuningdek, jo‘nalish-o‘rin-payt 
yoinki o‘rin-payt- jo‘nalish kelishiklari bor. Bu esa ba’zi ishlardagi ma‘lum 
otlarni rad etadi
1
. Qaratqich kelishigi formasiga ega bo‘lgan dialekt – shevalarda 
kelishiklar oltita; qaratqich kelishigi uchun ham tushum kelishigi formasini 
qo‘llovchi shevalarda kelishiklar beshta; o‘rin-payt kelishigi o‘rnida jo‘nalish 
kelishigi formasini ishla-tuvchi shevalarda kelishiklar to‘rtta. Umuman, o‘zbek 
shevalarida qaratqich kelishigi 20 (yigirma) xil formada, qaratqich-tushum 
kelishigi 35 (o‘ttiz besh) xil formada, jo‘nalish kelishigi 15 (o‘n besh) xil 
formada, o‘rin-payt kelishigi 4 (to‘rt) xil formada, chiqish kelishigi 14 (o‘n to‘rt) 
xil formada ishlatiladi. Shevalarimiz kelishik qo‘shimchalarining xilma-xilligi 
hamda miqdoriy jihatdan ko‘pligi bilan boshqa turkiy tillar va ularning 
shevalaridan jiddiy farq qiladi.