Oʻlka tarixini oʻrganishda muzeylarning oʻrni Bajardi: O. Qilichev Tekshirdi: R. Qoʻyliyev
O‘zbekistonda 1917-1990-yillarda tashkil etilgan muzeylar
Yüklə 374,16 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
1.2O‘zbekistonda 1917-1990-yillarda tashkil etilgan muzeylar
faoliyati. 876-1880-yillar muzey faoliyatining muhim bosqichi boldi. Shu yillarda numizmatika, etnografiya boiimlari boy kolleksiyalar bilan toidirildi. Turkiston general-gubematori M.G. Chemyayev (1882-1884) farmoniga binoan 1883-yili muzey xalq kutubxonasiga qo‘shib yuborildi. Asosiy mablag" kutubxonaga ajratiladi. General-gubematorlik mahkamasi ixtiyoriga o‘tgan muzeyga yangi tayinlangan ralibarlaming aksariyati yetarli malakaga ega boimasligi, muzey ishining nozik jihatlarini 178 tushunmasligi unga m om etilgan osori atiqalaming yo‘qolib ketishiga olib keladi. Turkiston muzeylarini boyitish, o’lkadagi yodgorliklami saqlashda havaskorlaming xizmati katta edi. Rus olimlari Turkiston o'lkasim oiganishda, 0 ‘rta Osiyo xalqlari hayoti bilan tanishish davomida mahalliy ziyolilar, turli xalq vakillari bilan bevosita muloqotda bo‘ldilar. N. Veselovskiy, V. Bartold, E. Kal, A. Samoylovichlar o ‘z ilmiy tadqiqotlarida mahalliy aholi orasidan yetishib chiqqan havaskorlar tomonidan berilgan ma’lumotlarga ko‘proq tayandilar. Ulaming ilmiy axborotlari, xabar va maktublarida mahalliy oikashunoslar faoliyati keng tasvirlangan. Turkistonda N. Veselovskiy rahbarligida o‘tkazilgan ilmiy tadqiqotlarda qatnashgan toshkentlik savdogar Akrom Asqarov yirik kolleksionerga aylandi. 1887-yili Rus imperatori arxeologiya jamiyati a’zosi Akram Asqarovni «Arxeologiyada erishilgan yutuqlari uchun» kichik kumush medali bilan taqdirlaydi Uni Parijdagi ilmiy arxeologiya jamiyatiga ham a ’zolikka saylaydi. A.Asqarov arab, rus tillarini puxta bilgan o‘z zamonasining yetuk ziyolisi boigan. A.Asqarov o‘z vasiyatnomasida to‘plagan kolleksiyalarini hukumatga topshirilishini iltimos qilgan. Ammo uning oiimidan keyin to‘plagan osori atiqalari alohida-alohida sotilib, turli odamlar qoiiga o‘tib ketadi. A.Asqarov kolleksiyasining katta qismi - 14 mingta tanga va 200 ta buyum Turkiston general- gubematori A.Vrevskiy farmoyishi bilan Peterburgga, Imperator arxeologiya 10 komissiyasi ixtiyoriga jo ‘natiladi. Mahalliy havaskor Mirza Abdulla N.I. Veselovskiy bilan ham aloqada boigan. Veselovskiy uning kolleksiyasini ko‘rib chiqib, undan 1202 buyum, shu jumladan 11 ta tilla, 77 ta kumush tanga, 951 dona chaqa, 18 muhr, odamlar, hayvonlar va boshqa narsalar tasviri tushirilgan 6 ta tosh sotib olgan. Asosiy muzeylar qatorida Toshkentda 1914-yili S.Zaverinning Turkiston savdo mollari muzeyi ish boshladi. Lekin bu muzey ba’zi bir sabablarga ko‘ra tez orada yopiladi. Muzey faoliyatining ijobiy tomonlarini ham alohida ta’kidlash mumkin 4 . Muzeyda saqlangan eksponatlar nafaqat olimlarga, balki keng jamoatchilik ommasiga oikani har tomonlama o‘rganishga imkoniyat yaratdi. Muzeydagi eksponatlar tar179 tibsiz tarzda va rejasiz yig‘ilgan boisa-da, fanning ma lum bir sohasi bo‘yicha foydalanish mumkin bo'lgan har xil kolleksiyalar to’plangan edi. Ushbu davrda respublikada yigirmadan ortiq tarix va oikashunoslik muzeylari faoliyat ko'rsatgan. Shuningdek. O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi tizimidagi muzeylar soni ko‘paydi. XX asming 60-80-yillarida o‘lkashunoslik muzeylari markaziy muzeylar fondlaridan olingan ashyo, buyum va hujjatlar hisobiga boyib bordi. Bu davrda muzey tarmoqlarini qayta tashkil etish va kengaytinsh ishlari davom etdi va ma’lum strukturaviy o‘zgarishlar sodir boridi. Asosiy o‘rinni tarixiy va memorial muzeylar egalladi. Mavjud tarixiy va oikashunoslik muzeylarining barchasida yangi tuzum yutuqlarini namoyish etib, uning g‘oyalarini keng ommaga singdiruvchi ekspozitsiyalar paydo boidi. O’kashunoslik muzeylarining tipologik tizimi ishlab chiqildi. Asosiy etibor tomoshabinlaming siyosiy va m a’naviy ongini oshirishga qaratildi. Namangan viloyati o‘lkashunoslik muzeyi- 1920-yili Namanganda oikashunoslik muzeyi ochildi. Muzey ochilishida Namangan shahridagi 1-rus o‘rta maktabining fizika o‘qituvehisi Vladimir Ivanovning xizmati katta boidi. U 1919- yilda Xalq taiimi nozirligiga yozgan xatida o‘quvchilarga puxta bilim berish 4 Сухарева О.А. Квартальная община позднефеодального города Бухары. -М., 1976 . 11 maqsadida Namangan shahar maktablaridagi barcha fizika o‘quv asboblarini bir joygayig‘ishni va yagona fizika kabineti, tashkil qilishni taklif etdi. Bu taklif xalq talimi nozirligi tomonidan qabul qilindi. Shuning negizida oikashunoslik muzeyi ochildi. Namangan oikashunoslik muzeyi fondlari eksponatlar sotib olish hisobiga boyidi. Namangan oikashunoslik muzeyidan Moskvadagi Tretyakov galereyasi va Sankt-Peterburgdagi Ennitaj muzeylariga bir necha asarlar yubonlgan. Shuningdek, fondlami boyitish uchun muzey xodimlari Parg‘ona vodiysini qamrab oluvchi tematik ekspeditsiyalar uyaishtiradilar. S’nu zaylda muzey fondlari etnografik, tabiatshunoslik, arxeologik eksponatlar bilan boyidi. Urush yillarida 0 ‘zbekistonda muzey tarmoqlari vaqtinchalik qisqardi. Bu jarayon Namangan oikashunoslik muzeyiga ham ta’sir qildi. 180 Eksponatlar vaqtinchalik viloyat o‘rta maktablariga taqsimlandi. Natijada ko‘pgina muzey eksponatlari yo'qohb ketdi. 1961-yili O'zbekiston rassomlari uvushmasi qoshidagi 0 ‘zbekiston Badiiy ko‘rgazmalar direksiyasi Namangan viloyati oikashunoslik muzeyiga 50 ta tasviriy san’at asarlanni sovg'a qildi. О‘zbekiston davlat san ’at muzeyi. Turkiston Xalq Komissarlari Sovetining 1918-yil 19-apreldagi dekreti bilan knyaz N. Romanovning Toshkentdagi majmualari davlat mulki deb e’lon qilindi. Uyi esa muzeyga aylantirildi. Knyaz to‘plagan tasviriy va amaliy san’at namunalari asosida Markaziy badiiy muzey tashkil etildi. 1941-yildan bu muzey 0 ‘zbekiston xalqlari tarixi muzeyiga qo‘shib yuborildi. 1945-yili alohidagi muzey sifatida O‘zbekiston davlat san’at muzeyi nomi bilan atalib, faolivat ko'rsata boshlaydi. Mazkur muzey juda boy eksponatlar to‘plamiga ega boidi. Ibtidoiy jamoa tuzumi davridan to zamonaviy davrgacha boigan tasviriy va amaliy san’atning noyob namunalari, muzey ekspozitsiyasidan joy oldi. Buxoro viloyati o ‘lkashunoslik muzeyi, Buxoro muzeyi ilk bor 1922-yilda tashkil etilib, ba’zi sabablarga ko‘ra yopiladi. Buxoroda qavta muzey ochish taklifi Zarafshon viloyati prezidiumi va eski Buxoro shahar qo‘mitasi vigilishida ilgari suriladi. Mazkur yigilish mazmuni 1926-vil 7-dekabrda 37-sonli bayonnomasida o‘z aksini topgan. Muzeyning dastlabki ekspozitsiyasi arxeologiya, etnografiya va zoologiya boiimlaridan iborat boiib, ularda mingdan ziyod buyumlar bolgan 12 Ekspozitsiyaning birinchi boiimida, Buxoro okrugi qadimiy obidalaming fotosuratlari, Sayfiddin Boxarziy (XIV asr) qabriga qo‘yilgan yog‘och sag‘ana, Bahovuddindagi amirlar sag‘anasidan olib kelinib, badiiy ishlov berilgan ikkita qabrtosh, Buxoro va Samarqand me’moriy obidalarining sirli koshinlaridan lavhalar, Afrosiyobdan topilgan ossuariy boiaklari va sirli idish parchalaii namoyish etilgan edi. Etnografiya boiim ida qadimgi mehnat qurollari, cholg‘u asboblari, yozuv anjomlari, ot-ulov aslahalari, kiyim-boshlar, Kitob, Hisor, Qarshi, Buxoro, Nurota choponlari, zargarlik va kashtachilik buyumlari va hokazolar yigilgan. Shuningdek, numizmatika boiimida qadimgi tangalardan tortib sovet davrigacha boigan qog‘oz pullar namoyish qilingan. Zoologiya boiim i eksponatlarining soni kamroq boiib, to‘qsonga yaqin mahalliy fauna vakillarining nusxalari boigan. 181 Muzey xodimlari qanchalik o g ir shaioitda ishlamasin, ilmiy safarIar tashkil etib turganlar. Ular ilmiy muassasalar bilan aioqa bogiab. muzev uchun eksponat to‘plashgan. Masalan. 1934-vilning birinchi yarmida muzeyning ilmiy xodimi Goncharova Moskva va Leningradga ikki oyga yuborilgan. Muzey xodimi u yerda markaziy muzeylar faoliyati bilan tanishgan, fondlami hisobga olish, saqlash, ekspozitsiya tuzish ishlarini o‘rgangan. Muzeyda oikashunoslik ixtisosligi 1945- yili shaharning qadimiy me’moriy obidasi Arkka ko‘chirilganidan so‘ng to ia shakllanadi. Bu bino 300 yil davomida Buxoro hukmdorlarining qarorgohi vazifasini o‘tagan. 1948-yili Sitorayi Mohi Xosa filialida tarixiy maishiy boiim am^liy san’at boiim iga aylantiriladi. Toshkent tabiat muzeyi. Toshkent tabiat muzeyi Toshkentning eski shahrida 1926-yiIning 1-yanvarida ochildi 5 . Mazkur muzey 1921-yilning 1-mayidan boshlab Toshkentning eski shahar qismida ish olib borgan Eski shahar muzeyi asosida tashkil etiladi. U qishloq xo‘jaligi yo‘nsilishida boiib, respublikada birinchi tarmoq muzey hisoblanar edi. 1930-yili muzeyning geologiya, geografiya, botamka, zoologiya, antropologiya 5 Реклю Элизе. Земля и люди. Всеобщая география Среднеазиатских ханств. – СПб-1926.: 13 boiimlari 0 ‘rta Osiyo tabiati va ishlab chiqarish kuchlari muzeyiga aylantirtladi. 1935-yildan esa umumiy tabiat ixtisosligidagi O‘zbekiston Davlat tabiat muzeyi sifatida qayta tashkil etiladi 1945-yili muzey 0 ‘zbekiston Fanlar akademiyasi muassasalari tizimiga о .ka^iladi va « 0 ‘zbekiston Fanlar akademiyasming tabiat muzeyi» deb ataladi. 1963-yili Madaniyat vazirligi tasarrufiga o‘tkazildi. Qo‘qon shahar o ‘lkashunoslik muzeyi. Qo‘qon shahar oikashunoslik muzeyi 1924-yili qishloq xo‘jaligi ko‘rgazmasi asosida tashkil etiladi. Muzey binosi uchun sobiq Qo‘qon xoni Xudovorxonning saroyi ajratiladi. Mazkur bino 1871-yili qurilgan boiib, noyob tarixiy me’moriy obida hamda muzey vazifasini o‘taydi. Barcha o‘lkashunoslik ixtisosligidagi muzeylar singari, Qo'qon oikashunoslik muzeyi ekspozitsiyasi ham qadimgi Qo‘qon tarixini yoritib beruvchi ekspozitsion materiallardan iborat edi. Inqilobdan keyingi davr siyosatiga oid eksponatlar, qishloq xo jaligt faoliyatini. sanoatdagi rivojlanish va o ik a tarixini, flora-faunasining turli jabhalarini o'zida aks ettiruvchi eksponatlar ham muzey ekspozitsiyasidan joy olgan edi. Tasviriy san’at asarlari uchun ham bir boiim ajratilgan. 182 Qo‘qon shahar oikashunoslik muzeyini «muzey ichidagi muzey» deb bejiz aytishmagan. Chunki yuqorida aytib oiilganidek, muzey binosi sobiq xon saroyi boigan. Qoraqalpog ‘iston Respublikasi о ‘Ikashunoslik muzeyi. Qoraqalpog iston Respublikasida ham boshqa qo‘shni viloyatlardagi kabi rus olimlari va mahalliy aholi o'lka tarixini har tomonlama o'rganishgan. Mana shu tadqiqotlar negizida 1927-yili To‘rtko‘l shahrida birinchi oikashunoslik muzeyi tashkil etiladi. Ammo ba’zi bir sabablarga ko‘ra uning ishi to‘xtatiladi va 1929-yili muzey o‘z faoliyatini davom ettiradi. Muzey ilk tashkil etilganida uning ekspozitsiyasida tabiat, inqilobgacha boigan o'tmish va zamonaviy davr boiimlari hamda suratlar galereyasidan iborat boigan. Keyinchalik ekspozitsiya kengaytirilib, uchta boiim ga ajratiladi. Birinchisi oikaning umumiy fizik-geografik xarakteristikasini ochib beradi. Ikkinchi boiim oikaning qadimgi va inqilobdan oldingi davrini o‘zida aks ettiradi. Uchinchi boiim da qizil imperiyaning tashkil etilishiga oid ekzpozitsiya namoyish etilgan. Andijon viloyati o ‘Ikashunoslik muzeyi Andijon shahrida 1934- 14 yili qishloq xo jaligi yutuqlari koigazmasi uyushtirildi. Ushbu ko‘igazma asosida viloyat о‘Ikashunoslik muzeyi tashkil etildi. Eksponatlar orasida ibtidoiy jamoa tuzumi davrining mehnat qurollari, rang-tasvir, grafika, haykaltaroshlik asarlari, fotohujjatlar va hokazolar mavjud edi. Andijon viloyat oikashunoslik muzeyi 1935-1941-villardan viloyat hududida o‘tkazilgan ilmiy safar va ekspeditsiyalar jarayonida arxeologiya, etnografiya hamda oika tabiiy boyliklari bo Sacha kolleksiyalar umumlashtirildi. Muzey eksponatlari Andijon viloyatining ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanishi, Farg‘ona vodiysi xalqlarining etnografik o‘ziga xosliklarini, dehqonchilik, chorvachilikning rivojlanishini, oikaning manbalarini har tomonlama o'rganishga imkoniyat yaratadi. Surxondaryo viloyat o‘Ikashunoslik muzeyi. Surxondaryodagi muzey ham qishloq xo‘jaligi ko'igazmasi asosida 1933-yili tashkil etilgan. Dastlab u Surxondaryo tumanlararo davlat muzeyi deb atalgan. 1935-yilda viloyat muzeyi, 1964-yildan boshlab esa oikashunoslik muzeyi deb atala boshlangan. 1933-yilda respublika viloyatlari muzeylarini yiriklashtirish maqsadida ulaming ishini qayta ko‘rib chiqish boshlangan. Xugusan, Sur183 xondaryo okrug ijroya komiteti qarori bilan Termizdagi Surxondaryo tumanlararo davlat muzeyi okrugi va shahar ahamiyatiga ega bo‘lgan muzeyga aylantirildi. Sherobod tumani oikashunoslik muzeyi esa uning filiali boiib qoldi. Shu yili muzeyda jonli tabiat burchagi tashkil etilib, keyinchalik u Termiz hayvonot bogi sifatida muzeydan ajralib chiqdi. Surxondaryo okrug muzeyi ekspozitsiyasi tabiat, inqilobgacha boigan o'tmishi va zamonaviy davr tarixi boiimlariga boiingan. Birinchi boiim da viloyatning hayvonot va nabotot dunyosi o'rin oldi. Madaniy voha zonasida ingichka tolali paxtaning turli navlari hamda shakarqamish namoyish qilindi. Ikkinchi boiim da Teshiktosh va Machay g ‘orlaridagi arxeologik topilmalar, Zarautsoy va Bitik Chashma devoriy naqshlari, ro‘zg‘or buyumlari, haykalchalar, saroy devorlaridagi naqsh parchalari, Xonaqatepa va Xayrobodtepa haykaltaroshligi va qadimgi Ayritom frizi fotonusxalari joylashgan edi. Uchinchi bolimda hujjatlar, suratlar orqali zamonaviy davr tarixi namoyish qilingan. O‘zbekiston xalq amaliy san’ati muzeyi. O‘zbekiston xalq amaliy san’ati muzeyi 1937-yilda hunarmandlar ishlagan 15 buyumlar ko‘rgazmasi asosida vujudga keldi. 1938-yili muzey uchun podsho amaldori Polovsevning XIX asr oxirida qurilgan sobiq qarorgohi binosi ajmtildi Bu bino juda ко'rkam boiib, me’moriy yodgorlik sifatida ham qarash mumkin. Muzey eksponatlari ko‘p marotaba Polsha, Hindiston, AQSH, Fransiya, Daniya, Shvetsiya, Belgiya va boshqa davlatlarda boiib oigan ko‘rgazmalarda namoyish etilgan. 1937-yili Parijda o‘tkazilgan xalqaro ко rgazmalarda xonatlas va beqasam yaratuvchi ustalari oltin medalga sazovor boiganlar 6 . 6 Alimov I. , Ergashev F, Во ‘tayev A. Arxivshunoslik. -Т.: Sharq, 1997 |