Olmaliq filiali «umumkasbiy va iqtisodiy fanlar» kafedrasi

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI ISLOM KARIMOV NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT TEXNIKA UNIVYERSITETI
OLMALIQ FILIALI
«UMUMKASBIY VA IQTISODIY FANLAR» KAFEDRASI


«Ekologiya»FANIDAN


MUSTAQIL ISHI

Guruh: 1 BC 19 MET
Bajardi: Boymirzayeva D
Qabul qildi Xunarov A

Olmaliq 2023
Mavzu: Atrof muhit muhofazasining huquqiy asoslari.
Reja:

1. 
   Kirish.
   
2. 
   Asosiy qism:
   

1. 
   Atrof-muhitni muhofaza qilishning ilmiy asosi.
   
2. 
   Yerni muhofaza qilish va tuproqni muhofaza qilish tadbirlari.
   
3. 
   Atrof muhit muhofazasining huquqiy asoslari.
   

3. 
   Xulosa.
   
4. 
   Foydalanilgan adabiyotlar.
   

An’anaga ko‘ra, ekologiya – tirik organizmlar o‘zaro va ularni yashash muhiti o‘rtasidagi munosabat haqidagi fan, deb yuritiladi. Bu ma’no uning grekcha atamasidan kelib chiqqan tarzda ifoda etilgan. CHunki grekchada “«oikos”-uy, yashash joyi, yashash muhiti, “logos”-ta’limot degan ma’noni anglatadi. Ushbu atamani birinchi bo‘lib fanga nemis tabiatshunos olimi Ernest Gekkel 1866 yilda chop etilgan o‘zining “Organizmlarning umumiy morfologiyasi” degan kitobi orqali olib kirdi. Uning ta’rifiga ko‘ra, “Ekologiya – tabiatni iqtisodiy jihatdan tadqiq qilish orqali hamma tirik organizmlarning organik va noorganik muhit unsurlari bilan birga, uning ta’sir doirasida turgan antogonistik va noantogonistik aloqadorlikda bo‘lgan o‘simlik va hayvonot dunyosi o‘rtasidagi munosabatlarni ochib berishi»dir.

E.Gekkel buyuk ingliz olimi CHarlz Darvinning tirik organizmlarning evolyusion rivojlanishi to‘g‘risidagi ta’limotini rivojlantirib, har qanday tirik organizm atrof tabiiy muhitga moslashib, o‘zining morfologik(ichki) va morfometrik(tashqi) ko‘rsatgichlarini o‘zgartirib borishi, moslashmagani esa tabiiy tanlash asosida qirilib ketishini isbotlab berdi.
E.Gekkel «ekologiya» so‘ziga ta’rif berar ekan, inson tomonidan «tabiatni iqtisodiy tadqiq qilish» degan iboralari alohida ahamiyat kasb etadi. CHunki tabiatni son jihatdan ifodalanishi inson faoliyati iqtisodiyotiga nechog‘liq bog‘liqligini u ifoda etmoqchi edi. E.Gekkel birlamchi kapital ko‘pincha «tabiatga salb yurish» orqali jamg‘ariladi, degan edi.
Nima uchun ekologiya fani aynan Evropada, XIX asrning ikkinchi yaramida va biologlar tomonidan kashf etildi, degan o‘rinli savol tug‘iladi. CHunki XIX asr o‘rtalarida Markaziy Evropada “ilmiy-texnikaviy inqilob” kishilarni tabiatga nisbatan bosimini Germaniyaning Sileziya va Rur sanoati rivojlangan havzalarida, tabiat va jamiyat o‘rtasidagi muvozanatning keskin buzilishi noevolyusion1 tarzdagi buzilgan tabiat tizimlarini yuzaga keltirdi va tegishli iqtisodiy-moliyaviy munosabatlarni shakllantirdi. Bu, o‘z navbatida, organizmlar yashash muhitini, u esa organizmlar turi, populyasiyasi va jamoasiga keskin ta’sir etdi. O‘sha davrdagi Reyn daryosining holatiga nazar tashlagan fransuz jurnalisti “Reyn daryosining suvini XIX asrning ikkinchi yarmidagi tabiat manzarasini aks ettirish bo‘yog‘i o‘rnida ishlatsa bo‘ladi», deb bejiz aytmagan. Bunday holat aynan Evropada ilk bor ekologik dunyoqarashlarni shakllantirishga olib keldi. Ekologiya ushbu davrda biologiya fanlari tizimiga kirgan va tirik organizmlar haqidagi fan tariqasida ilk bor biologlar tomonidan taklif etilgan. Zamonlar o‘tib, XX asrning 70-yillariga kelib (1972 yil “Atrof-muhit muhofazasi”ga bag‘ishlangan Stokgolm konferensiyasidan so‘ng), ekologiya nafaqat mustaqil fan sohasi, balki fanlar tizimiga aylanib ketdi. Hozirgi kunda 80 ziyod ekologik fanlar mavjud bo‘lib, ular deyarli barcha fan tarmoqlariga kirib borgandir.
E.Gekkeldan so‘ng ekologiya atamasi ta’rifiga taqiqotchilar tomonidan ko‘plab o‘zgartirishlar va qo‘shimchalar kiritilgan. Lekin, hanuzgacha, uning birlamchi mazmuni va mohiyati umumiy tarzda saqlanib qolindi. Turli fikrlarni umumlashtirgan holda biz ekologiyani – muayyan tabiat tizimida (ekotizimda) organizmlar o‘zaro va ularni yashash muhiti o‘rtasidagi munosabatlarning turli jihatlarini tadqiq qiluvchi fan tarmog‘i, ularga oid bilimlarni beruvchi ta’lim yo‘nalishi, ularni optimallashtiruvchi xalq xo‘jaligi sohasi, deyishimiz mumkin.
Atrof-muhitni muhofaza qilish (yoki tabiatni muhofaza qilish, tabiatni muhofaza qilish) - inson faoliyatining atrof-muhitga (tabiatga) salbiy ta'sirini cheklash va uning buzilishining oldini olishga qaratilgan chora-tadbirlar majmui. Bunday choralar quyidagilar bo'lishi mumkin:

• 
  Umumiy ekologik vaziyatni yaxshilash maqsadida atmosfera va gidrosferaga chiqindilarni cheklash.
  
• 
  Tabiat komplekslarini saqlash maqsadida qo'riqxonalar, milliy bog'lar yaratish.
  
• 
  Ba'zi turlarni saqlab qolish uchun baliq ovlash, ov qilishni cheklash.
  
• 
  Chiqindilarni cheklash.
  

Ilmiy asosi
Atrof-muhitni muhofaza qilishning ilmiy asoslarini ekologiya o'rganadi. Fan-texnika taraqqiyotining tabiiy muhitga (biosferaga) turli ta'sirini o'rganish hozirgi zamonning eng muhim muammolaridan biridir. Bunday tadqiqotlarning yakuniy maqsadi hozirgi va kelajak avlodlar farovonligi uchun atrof-muhitni muhofaza qilish va yaxshilashdir.

Yerni muhofaza qilish va tuproqni muhofaza qilish tadbirlari

Ekologik lug'atga ko'ra, yerni muhofaza qilish - "yerlarning holatini yomonlashtiradigan jarayonlarning oldini olish va bartaraf etishga qaratilgan tashkiliy, iqtisodiy, agrotexnika, texnik, meliorativ, iqtisodiy va huquqiy chora-tadbirlar majmui. yerlardan foydalanish”. Yerni muhofaza qilish tuproqni muhofaza qilish bilan chambarchas bog'liq. Yomg'ir qurtining yangi kenja turi Lumbricus rubellus zaharli sanoat chiqindilari (shu jumladan qo'rg'oshin, mishyak, rux va mis) bilan ifloslangan tuproqlarni qayta tiklash uchun ishlatilishi mumkin. Har bir kichik tur xavfli birikmalarni zararsizlantiradigan o'z oqsil kompleksiga ega, ya'ni u ma'lum bir elementni o'zlashtiradi va uni o'simliklar tomonidan so'rilishi uchun mos shaklda tuproqqa qaytaradi. Shunday qilib, ikki bosqichli tuproqni tiklash mumkin:
-naslchilik qurtlari;
-yashil maydonlarni ekish.
Bu qurtlar toza tuproqlarda yashashga qodir emasligi sababli, ular tuproqning toksikligini baholash uchun ham ishlatilishi mumkin.
O'rmonlarni muhofaza qilish
Konsentrlangan aniq so'qmoqlar, yong'inlar, kasalliklar, atrof-muhitning ifloslanishi va naslchilikda juda keng qo'llaniladigan individual seleksiya, yog'ochli o'simliklar populyatsiyalaridagi individlarning samarali sonining kamayishiga olib keladi va o'rmonlarning genetik xilma-xilligining doimiy pasayishi bilan birga paydo bo`ladi. Bu xavfli, chunki son jihatdan cheklangan guruhdan paydo bo'lgan o'rmonning yangi avlodlari genetik jihatdan kamroq xilma-xil bo'ladi, ya'ni ularning mahsuldorligi va noqulay sharoitlarga chidamliligi pasayadi.
Har bir o'ziga xos turga nisbatan bu muammoni faqat uning populyatsiyasi - xorologik tuzilishi yetarlicha yaxshi o'rganilgan taqdirdagina bartaraf etish mumkin. Aholini ekspluatatsiya qilish va keyinchalik qayta tiklash ushbu populyatsiyaning tabiiy ko'payishi printsipini maksimal darajada saqlab qolish asosida amalga oshirilishi kerak. Misol uchun, tayga zonasidagi shotland qarag'aylari uchun, yetuk daraxtlarning soyabonlari ostida ko'plab o'simliklar mavjud bo'lib, o'rmonlarni tiklash tabiiy ravishda amalga oshirilishi kerak. Bu yerda usulning mohiyati o'simliklarni maksimal darajada saqlab qolish uchun kesish maydonlarini rivojlantirish uchun optimal sxemalarni tanlashdir. Qarag'ay kambag'al daraxt turlari bilan almashtirilmagan, lekin kam o'sadigan o'rmon turlarida qarag'ayning yangilanishi ham tabiiy bo'lishi kerak va asta-sekin kesish bunga yordam beradigan chora-tadbirlar bilan birga bo'lishi zarur. Ekish yo'li bilan tozalashni tiklash faqat qarag'ay boshqa iqtisodiy jihatdan past qiymatli turlar bilan almashtirilgan o'rmon turlarida mumkin. Bu yerda qoidaga rioya qilish muhimdir: urug'lar qayerda yig'ilgan bo'lsa, shu joyga ekish kerak.
Ekologik faollik
Ekologik faollik (ekologik, ekologizm) - atrof-muhitni muhofaza qilish choralarini kuchaytirishga qaratilgan ijtimoiy harakat. Faollar atrof-muhitning ifloslanishiga qarshi norozilik namoyishlarini uyushtiradilar va ba'zan (Grinpis misolida bo'lgani kabi) ekologik xavfli iqtisodiy faoliyatni faol ravishda sabotaj qiladilar. Eng radikal ekolog tashkilotlar (masalan, Yerni ozod qilish fronti) o'z faoliyatida ekoterrorizm usullariga ruxsat beradi.
Atrof-muhit muhofazasining huquqiy asoslari
Tabiatni muhofaza qilishning xuquqiy asoslari O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida o‘z aksini topgan. Konstitutsiyaning 50, 54, 55 va 100-moddalarida fuqarolarning ushbu sohadagi huquq va majburiyatlar, atrof-muhitga munosabatlar va boshqaruv tizimi bo‘g‘inlarining faoliyati belgilangan. Jumladan, 50-moddada «Fuqarolar atrof-tabiiy muhitga extiyotkorona munosabatda bo‘lishga majburdir»lar deyilgan. 100-moddada atrof-muhitni muhofaza qilish mahalliy hokimlik organlari vazifasiga kirishi ta’kidlangan.
Respublikamiz o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritgandan keyingi eng yirik voqealardan biri tabiatni muhofaza qilish faoliyatining huquqiy ta’milanganligi bo‘ldi. 1992-yil 9-dekabrda O‘zbekiston Respublikasining «Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida»gi qonuni qabul qilindi. Bu qonun tabiiy muhit sharoitlarini saqlab qolishni inson va tabiat o‘rtasidagi munosabatlarining bir tekis rivojlanishini ekologik tizimlarning tabiiy majmualarini va ayrim obyektlarini muhofaza qilish maqsadida tabiiy resurslardan oqilona foylanishning huquqiy iqtisodiy va tashkiliy asoslarini belgilab beradi va insonlarning yashash sharoitlarini yaxshilash huquqini taminlaydi. Hozirgi vaqtda O‘zbekistonning ekologik munosabatlarini tartibga solishda Konstitutsiya va tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risidagi qonunidan tashqari O‘zbekiston Respublikasining «Alohida himoya qilinadigan tabiiy xududlar to‘g‘risida»gi qonuni mavjud. (7-may 1993-yil). Bu qonun Respublika xududidagi umummilliy boylik hisoblangan tabiiy majmualar, cog‘lomlashtirish maskanlari, madaniy, ilmiy, iqtisodiy, ekologik nuqtai nazardan takrorlanmas va noyob hududlarni himoya qilishning huquqi, 1989-yil 20-iyun oyida esa O‘zbekiston Respublikasining «Yer to‘g‘risida»gi qonuni qabul qilindi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1991-yil 20-noyabrda va 1993-yil 7-may hamda 1994-yil 23-sentabr oylarida bu qonunga o‘zgartirishlar va qo‘shimchalar kiritilib, takomilashtirilgan variantlarda yerlardan foydalanishni tartibga solish, yerdan oqilona foydalanish va ularni himoya qilish, tuproqlar unumdorligini oshirish tabiiy muhitni saqlash va yaxshilash kabi vazifalarni amalga oshirish huquqini ta’minlash ko‘zda tutilgan.
1993-yil 6-mayda O‘zbekiston Respublikasining «Suv va suvlardan foydalanish to‘g‘risida»gi qonuni qabul qilingan. Bu qonunning vazifasi suvga bo‘lgan munosabatlarni tartibga solish, aholi va xalq xo‘jaligi obyektlarida suv resurslaridan oqilona foydalanish, suvlarni ifloslanishidan, sifatini buzilishidan va kamayib borishidan himoya qilish, ularga zararli ta’sir ko‘rsatuvchi omillardan ogohlantirish va bunga yo‘l qo‘ymaslik, suv manbalari holatini yaxshilash borasida korxonalarning huquq va majburiyatlari belgilab berilgan.
1994-yil 23-sentabrda O‘zbekiston Respublikasining «Yer osti boyliklari to‘g‘risida»gi qonuni qabul qilingan. Qonun 10 ta bo‘lim va 51 ta moddadan iborat. Ushbu qonunning vazifalari mineral xom-ashyolarga, shuningdek, yer osti suvlariga bo‘lgan extiyojlarini qondirish uchun yer osti boyliklaridan oqilona, kompleks foydalanishni, ulardan foydalanish vaqtida atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish va bu boradagi ishlarni bexatar olib borishni, davlat va fuqarolar manfaatlarini muhofaza qilish maqsadida, yer osti boyliklariga egalik qilishda, ulardan foydalanishda va ularni tasarruf etishda yuzaga keladigan munosabatlarni tartibga solishdan, shuningdek, yer osti boyliklaridan foydalanuvchining haq-huquqini himoya qilishdan iborat.
1996-yil 27-dekabrda O‘zbekiston Respublikasining «Atmosfera havosini muhofaza qilish to‘g‘risida»gi qonuni qabul qilingan. Qonun 30 ta moddadan iborat bo‘lib, atmosfera havosini muhofaza qilish to‘g‘risidagi qonun hujjatlari, fuqarolarning huquq va majburiyatlari, standartlari va meyoriy hujjatlar, havo muhitiga zarar yetgazganlik uchun javobgarlik kabi moddalar mavjud.
1999-yil 14-aprelda O‘zbekiston Respublikasining «O‘rmon to‘g‘risida»gi qonuni qabul qilingan. Unda Respublika hududidagi o‘rmonlarni himoya qilish, ulardan foydalanishni tartibga solishning huquqiy asoslari ishlab chiqilgan. Shuningdek, «Hayvonot va o‘simliklar dunyosini himoya qilish to‘g‘risida»gi qonunning to‘ldirilgan varianti qabul qilingan. Unda Respublikada noyob yo‘qolib borayotgan o‘simlik va hayvonlarni himoya qilishni va ulardan foydalanishni tartibga solishning huquqiy asoslari belgilab berilgan.
2000-yilda O‘zbekiston Respublikasining «Ekologik ekspertiza to‘g‘risida»gi qonuni qabul qilingan. Ushbu qonunda O‘zbekiston Respublikasi hududida joylashgan tashkilot va muassasalarni qayta qurish va kengaytirish loyihalarini ekologik nuqtai nazardan baholash tartibi, muddatlari, uni amalga oshirishda tomonlarning huquq va burchlari belgilab berilgan.
2001-yil 6-dekabrda O‘zbekiston Respublikasing «Chiqindilar» to‘g‘risidagi qonuni qabul qilingan. Ushbu qonunda Respublika hududida chiqindilardan foydalanish, ularni qayta ishlash, eksport qilish tartibi, bu borada korxona va tashkilotlarning huquq va majburiyatlari o‘z ifodasini topgan. Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasining ikkinchi chaqirik 7-sessiyasida O‘zbekiston hududida «Biologik rang-baranglikni saqlash» konvensiyasi ham qabul qilingan.
O‘zbekiston hududida ov qilish va baliq ovlash tartibi O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 1993-yil 3-sentabrdagi №937-XIII sonli va Vazirlar Mahkamasining 1993-yil 15-dekabridagi №600-sonli qaroriga ko‘ra amalga oshiriladi. Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasida ov va baliqchilik xo‘jaliklari to‘g‘risidagi qaroriga asosan Vazirlar Mahkamasi tomonidan 1992-yil 8-iyun va 1993-yil 5-yanvardagi buyrug‘iga binoan amalga oshiriladi.
Huquqiy dalolatnamalar bilan birga O‘zbekiston Respublikasida tabiatni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish sohasini tartibga solishga yo‘naltirilgan qator huquqiy meyoriy dalolatnomalar qabul qilinganki, ularning barchasi bu sohadagi ishlarni tartibga solish uchun xizmat qiladi. Bularga quyidagilar misol bo‘la oladi: xususiy mulk to‘g‘risidagi, kooperatsiya to‘g‘risidagi, ijara to‘g‘risidagi, korxonalar to‘g‘risidagi, olinadigan soliqlar to‘g‘risidagi, birlashmalar, tashkilotlar, joylarda davlat hokimiyati organlari to‘g‘risidagi, fuqarolarni o‘zini-o‘zi boshqarish organlari to‘g‘risidagi, standartlashtirish to‘g‘risidagi huquqiy-meyoriy hujjatlar shular jumlasidandir.
O‘zbekiston Respublikasida tabiatni muhofaza qilish va maxsus muhofaza qilinadigan tabiiy hududlar to‘g‘risidagi qonunlarning qabul qilinishi munosabati bilan ishlab turgan huquqiy asosga ega bo‘lgan dalolatnomalarga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritilgan. Bundan maqsad, ularni O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida ko‘rsatib o‘tilgan qonunlar talablariga muvofiqlashtirishdan iborat.
Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risidagi qonunlarni hayotga tatbiq etish birinchi navbatda Davlat hokimiyati va boshqaruv organlari, maxsus mas’ul organlar, yuridik va fizik shaxslar tomonidan kompensatsiya va qoidalarga asosan amalga oshiriladi.
Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risidagi qonunlarni buzmaslik uchun javobgarlikka tortish masalalari O‘zbekiston Respublikasining ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksida tabiiy muhitni muhofaza qilish va tabiatdan foydalanish sohasidagi huquqbuzarlik uchun ma’muriy javobgarlik meyorlarida belgilangan. Ma’muriy kodeksda jinoyat turiga qarab turli miqdorda jarimalar to‘lash va ma’lum huquqdan maxrum qilish jazolari ko‘rsatilgan. O‘zbekiston Respublikasi jinoyat kodeksining 4-bo‘limi «Ekologiya sohasidagi jinoyatlar» deb yuritiladi. Jinoyat kodeksida ekologiya sohasidagi turli jinoyatlar uchun jarima to‘lash, muayyan huquqdan maxrum qilish, mol-mulkni musodara qilish, ahloq tuzatish ishlari, qamoq va ozodlikdan maxrum qilish choralari belgilangan. 1994-yil 22-sentabrda qabul qilingan yangi «Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risida»gi jinoiy va jinoiy protsessual kodekslar respublikada tabiatni muhofaza qilish va undan oqilona foydalanish ishlarida muhim rol o‘ynaydi. Respublikada tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risidagi qonunlar xalqaro huquqiy meyorlarni hisobga olib tuzilgan va xalqaro tashkilot ekspertlari tomonidan baholangan. Bu qonunlar respublikada ekologik barqarorlikni ta’minlash talablariga javob bera oladi.

Xulosa.

Bugungi kunda insoniyat bilan tabiat o‘rtasida shunday og‘ir vaziyat vujudga kelmoqdaki, endilikda rivojlanish hamma davlatlarda bir xilda tabiatni himoya qilishning ilmiy asoslangan usullariga tayangan, tabiat boyliklaridan tejamkorlik bilan foydalanishga, ulardan yuqori sifatli va ko‘p mahsulotlar olishga, hozir ham, kelajakda ham inson yaxshi yashashi uchun eng tabiiy biosferani saqlab qolish zaruratidan kelib chiqqan holda bo‘lishi kerak. Bunday katta vazifani hech bir mamlakat yakka o‘zi amalga oshira olmaydi. U xalqaro tenglik va o‘zaro hamkorlik tufayligina rejali amalga oshirilishi mumkin. Tabiat bilan inson o‘rtasidagi aloqa, huquq, foydalanish imkonlarini uzluksiz kengaytirar ekan, “jamiyat va tabiat” bir-biriga mos ravishda ish olib borishi lozim.
Endilikda inson va biosfera o‘rtasidagi nizoni faqatgina fan va tinchlik hal qiladi. Insoniyat tabiiy va gumanitar fanlar bilimini amalga joriy etish orqaligina biosferaning ifloslanishini to‘xtatish va biologik resurslardan foydalanishni, ishlab chiqaruvchi kuchlarni yerning imkoniyatdan kelib chiqib, biosferaga ta’sir qilmay rivojlantirish imkoniga ega bo‘ladi. Biosfera tabiatning bir bo‘lagi bo‘lgan inson turmush tarzigagina emas, balki uning fikrlashiga ham ta’sir ko‘rsatadi. Akademik V.Vernadskiy shunday deb yozadi: “Biosfera degan yangi tushunchani kirityapman. Biosfera insoniyatni butun tarixiy jarayon bo‘ylab olib o‘tadi va bu jarayon tirik moddalar biokimyoviy tarixining davomi bo‘lib xizmat qiladi”.

Foydalanilgan adabiyotlar.

1. 
   XOTAMOV, M. SULTАNOV, A. YADGAROV ATROF - MUHIT VA TABIIY RESURSLAR IQTISODIYOTI.
   
2. 
   Internet saytlari.