О’mir iskerligi qa’wipsizligi

Ayriqsha jag`daylardin` klassifikatsiyasi
Joqaridag`ilarg`a baylanisli jag`dayda ayriqsha jag`daylardin` kompleks belgilerin to`mendegi bes tu`rge ajiratiw mu`mkin: lokal (ob`ekt boyinsha), regional, milliy ha`m global (uliwma, dun`ya ju`zinde ).
Lokal ayriqsha jag`daylar xaliq xojalig`inin` belgili bir ob`ekt shegarasinda ju`zege kelip usi ob`ektlerdin` ku`shi ha`m resurslari ja`rdeminde joq etiliwi mu`mkin.
Mahalliy ayriqsha jag`daylar xaliq jasaw punktleri, qalalar, ma`muriy rayonlar, bir neshe rayonlar ha`m qala aymag`inda tarqalia, usi qalanin` ku`shleri ha`m resurslari tiykarinda joq etiledi.
Aymaqliq ayriqsha jag`daylar bir neshe qalalar yaki ekanomikaliq rayonlar shegarasinda tarqalip , usi respublikanin` ku`shleri ha`m resurslari ja`rdeminde joq etiledi.
Milliy ayriqsha jag`daylar bir neshe ekanomikaliq rayonlar yaki ma`mleket shegarasindag`i muxtor respublikalar shegarasinda tarqalip usi ma`mleketlerdin` ku`shleri ha`mde resurslari, ayrim jag`daylarda shet ma`mleketlerdin` ja`rdemi tiykarinda joq etiledi.
Global ayriqsha jag`daylar ma`mleket shegarasinan shig`ip basqa ma`mleketlerge de tarqaladi. Bunday ayriqsha jag`daylar usi ma`mleket shegarasinda o`z ku`shleri ha`m resurslari ha`mde xaliq-ara ja`miyetler ko`meginde joq etiliwi mu`mkin.
A`piwayi ziyanlaniw oshag`i dep bir ziyanlaniyashi fakt ta`sirinde ju`zege keletug`in ayriqsha jag`daylar orayi tu`siniledi . Misali , partlaw sebepli buziliw ha`m nurashlar, o`rt ximiyaliq yaki bakteriologik za`ha`rleniwler ha`m basqa jag`daylar payda boliwi mu`mkin.
Quramali ziyanlaniw oshag`i ayriqsha jag`daylardin` bir neshe faktorlarin birgelikdegi ta`siri na`tiyjesinde ju`zege keledi. Misali, ximiyaliq ka`rxanadag`i partlaw, o`rtti, buziliwlardi , a`tirap ortaliqti ximiyaliq za`ha`rleniwin ha`m basqa tu`rli kewilsiz aqitetlerdi keltirip shig`aradi.
Ayriqsha jag`daylardin` aldinan biliw ha`m saplastiriw boyinsha ma`mleket sistemalari
Ha`zirgi zamanda pa`n ha`m texnika rawajlaniw islep shig`ariwdin` ha`mme tarmaqlarinda ko`rilmegen da`rejede o`zgerislerge sebep bolmaqta . Usi o`zgerisler bir ta`repten islep shig`arwda joqari ekanomikaliq ha`m sipat ko`rsetkishlerinin` rawajlaniwina alip kelse, ekinshi ta`repten bolsa insan o`miri ushin o`te qa`wipli bolg`an tu`rli qirg`in qurallardi, tu`rli avariyalar, katastrofalardi ju`zege keltirip tabiy g`iy apatlar menen bir qatarda insan o`mirine qa`wip tuwg`izbaqta.
Ayriqsha jag`daylar to`mnedegi jag`daylarda ju`zege keliwi itimali bar .
1.Tinishliq halati :
a) tabiyg`iy apatlar na`tiyjesi ;
b) islep shig`ariwda , katastrofalar ju`z bergende;
v) tez tarqaliwshi juqpali kesellikler ju`zege kelgende .
2.Uris jag`dayinda :
a) ma`mleketlerara kelispewshilikler ;
b) ma`mleketler ishindegi kelispewshilikler na`tiyjesinde . 3.Quramali jag`dayda :
joqarida g`i jag`daylardan bir neshesi bir-birine baylanisli tu`rde ju`z beriwi na`tiyjesinde.
Ayriqsha jag`daylarg`a insanlar o`mirine zomin boliwshi yaki olar qa`wip saliwshi, imaratlardi buziwshi, materialliq bayliqlardi joq qiliwshi u`lken maydanlardi iyelegen o`rtler, suw basiwi , suw tasqini , qar ko`shiwi , jer qiymildawi , jer ko`shiwleri , qulawlar , boran ha`m basqalar ta`biyat ha`diyseleri kiredi.
Islep shig`ariw avariyalari
Islep shig`ariw avariyalari ayriqsha jag`day yaki islep shig`ariw texnologiyalarinin` buziliwi,olardin` qa`wipsiz isletiw texnologiyalarinin` buziliwi na`tiyjesinde payda boliwi mu`mkin.
U`lken islep shig`ariw avariyalari ayriqsha jag`daylar sipatinda adamlardin` halok boliwina xaliq xojalig`i materialliq baylig`inin` joq boliwina, islep shig`ariw barisinin` buziliwina alip keledi.
Ayriqsha jag`daylar ko`p jag`daylarda ku`tilmegen tosattan payda boladi ha`m olardi toliq aldin aliw mu`mkin bolmaydi . Sol sebepli bunday qa`wip payda boliwi mu`mkin bolg`an aymaqlar xalqi og`an qarsi qorg`aniw is-ilajlarin ha`m olardin` qaldiqlarin joq qıliwg`a tayar turiwi kerek .
Bunda tiykarg`i ku`sh birinshi orinda ayriqsha jag`day aymaqtag`i adamlardi qutqariwg`a son` materialliq bayliqlarin asirawg`a qaratilg`an boliwi kerek.
Ayriqsha jag`daylardan qorg`aniwg`a qaratilg`an is-ilajlar sistemasi tiykarinan to`mendegilerdi o`z ishine aladi:
-ayriqsha jag`daylardi retrospektiv analiz qiliw ;
-tayarliq jumislarin alip bariw ;
-ayriqsha jag`daylarda da`wrinde ha`reketke tayarlaniw ;
-ayriqsha jag`daylar aqibetlerin jaq etiw h.t.b.;
Avariyalarda halokatlar ha`m ta`biyg`iyapatlar aqibetlerin jok etiw, ma`mlekettin` avariya-qutqariw xizmetinin` tayar turiwin ta`miyinlew ha`mde islep shig`ariw ka`rxanalarinda avariyalar ha`m halokatlarni aldin aliwg`a qaratilg`an sharalar orinlaniwi u`stinen qadag`alaw maqsetinde O`zbekstan Respublikasinda ayriqsha jag`daylar kamiteti du`zilgen.
Ayriqsha jag`daylar aqibetlerin joq etiwge qaratilg`an ha`mme waziypalar basqishpa-basqish, aniq izbe-izlik tiykarinan maksimal qisqa mu`ddetler ishinde orinlaniwi lazim.
Birinshi basqishta xaliqti tez qorg`aw ma`seleleri, ayriqsha jag`daylar qa`wipli faktlerdin` tarqaliyain sheklew ha`m onin` ta`siri da`rejesin kemeyttiriw is-ilajlarin ha`mde qutqariw jumislari siyaqli waziypalar a`melge asiriladi.
Ayriqsha jag`daylar ta`sirinde shen`berin sheklew onin` aqibetlerin pa`seyttiriwge qaratilg`an is-ilajlar tiykarinan: avariyalardi lokalizatsiyalaw, islep shig`ariw texnologik barislarin toxtatiw yaki o`zgertiw, o`rttin` aldin aliw yaki oni o`shiriw siyaqli waziypalardi o`z ishine aladi.
Ekinshi basqish waziypalarina ayriqsha halatlar aqibetlerine joq etiw boyinsha qutqariw ha`mde basqa keshiktirip bolmaytug`in jumislardi a`melge asiriw kiredi . Bul jumislar u`zliksiz tu`rde , qutqariwshilar ha`m jo etiu`shiler smenalarin almastirg`an halda qa`wipsizlik texnikasi ha`m ehtiyat sharalarina toliq a`mel qilip orinlaniwi shart.
Qutqariw jumislari jarqatlang`anlardi qidirip tabiw , olardi janatug`in imaratlar, transport qurallari ishinen alip shig`iw , adamlardi qa`wipli bo`lmelerden evakuatsiya qiliw, jaraqatlang`anlarg`a birinshi ja`rdem ko`rsetiw ha`m sol siyaqli basqa ja`rdemlerdi a`melge asiriw jumislarin o`z ishine aladi .