Ontogenezda rawajlanıwdı davrlashtirish mashqalası

Biogenetik



Sosiogenetik




Biogenetik jónelis wákilleri ushın psixik rawajlanıwdı belgileytuǵın násillik biogenetik jáne social faktorlar qasında turadı, lekin jetekshi rolni biologiyalıq yaǵnıy násillik faktorlar atqaradı.

Biogenetik nızamdı F. Myuller hám E. Gekkel kashf etken. Bunday qarawdıń kózge kóringen wákillerinen biri amerikalıq psixolog S. Xolle (1844-1924) bolıp, ol Gekelning biogenetik nızamın psixologiyada tikkeley kóshiredi. Bul teoriyaǵa kóre ontogenezda bala óz psixik rawajlanıwında filogenezni insannıń tariyxıy rawajlanıw basqıshların qısqargan halda basdan keshiredi.

(bópe-tek sút emizuvchi haywan, 6 aylıqta meshinler dárejesine jetedi, 2 jasında ápiwayı adam, 5 jasda baslanıwiy gruppa, mektepke kirgach baslanıwiy dáwir adamı dárejesinde, 16 -18 jasda házirgi zaman adamları dárejesine jetedi dep esaplaydilar.

Insan zotidagi rawajlanıwı basqıshları filogenezni áyne tákirarlamaydi. Biologizm tárepdarlarınan Krechmer «Konstitutsion teoriya» jaratqan. Z. Freyd bolsa shaxstıń barlıq xatti-háreketleri instinktlaridan kelip shıǵadı dep esaplaydı. Álbette, biologiyalıq faktorlar insan xulqini belgileytuǵın birdan bir faktor emes.


Sotsiogenetik jónelis wákilleri bolsa social faktorlardı jetekshi dep esaplaydilar. Batısda keń tarqalǵan teoriyaler gápine rol teoriyası K. Levinning “Keńislikdegi zárúrat maydani” teoriyası hám basqalar kiredi.

Sotsiogenetik teoriya - insan biologiyalıq tur retinde tuwılıp, turmıs daǵı social shárt-shárayatlardıń tikkeley tásiri astında shaxsqa aylanadı, dep esaplaydı. M: Rol teoriyası táliymatı insan social ortalıqta orınlawı shárt bolǵan arnawlı rol onıń turpayında, basqalar menen munasábetinde sezilerli ız qaldıradi, dep esaplaydı. S. Xoll “rekapitulyatsiya nızamı”ni (filogenezni qısqasha tákirarlawdı ) psixologiyalıq ósiwdiń bas nızamı dep esaplaydı. Onıń pikrine qaraǵanda, ontogenez filogenezning zárúrli basqıshların tákirarlaydı. Alımdıń talqinicha, gódeklik haywanlarǵa tán rawajlanıw máwsiminen basqa zat emes. Balalak bolsa tiykarǵı shınıǵıwı ańshılıq hám balıqchilik bolǵan áyyemgi adamlardıń dáwirine áyne sáykes keledi. 8—12 jaslardaǵı ósiw dáwiri jabayılıqtıń aqırı hám civilizatsiyanıń baslanıwı daǵı kámalǵa jetkenge teń bolıp tabıladı. Óspirimlik bolsa jınıslıq yetilishdan (12—13 jastan ) baslanıp Jetiklik dáwirige shekem (22—25 jasqa shekem) dawam etip, romantizmga ese bolıp tabıladı. S. Xollning talqinicha, bul dáwirler “dúbeley hám qısıwlar”, ishki hám sırtqı dawlar (qarama-qarsılıqlar ) den ibarat bolıp, adamda “individuallıq sezimi” payda boladı. YPalaw dáwirlerin siyasiy gruppalawdıń bul túri óz gezeginde sın kózqarastan oy-pikirler dáregi wazıypasın oteydi, sebebi insan zotidagi rawajlanıw basqıshları filogenezni áyne tákirarlamaydi hám tákirarlawı da múmkin emes.

Biogenetik koncepciyanıń basqa bir túri nemis “konstitutsion psixologiyasi” (insannıń dene dúzilisine tiykarlanǵan teoriya ) wákilleri tárepinen islep shıǵılǵan. E. Krechmer shaxs (psixologiyasi) tipologiyasining negizine bir qansha biologiyalıq faktorlardı (mısalı, dene dúzilisiniń tipi hám basqalardı ) kiritip, insannıń fizikalıq tipi menen artıwınıń ózgesheligi ortasında tıǵız baylanıslılıq ámeldegi, dep shama etedi. E. Krechmer adamlardı eki úlken taypaǵa : sikloid (tez qo'zg'aluvchi, sezim-sezimi oǵada biyqarar ) hám shizoid (adamovi, munasábetke qıyın kirisiwiwshi, sezim-sezimi sheklengen) larga ajratadı. Bul shamaın jas dáwirleri qásiyetlerine de qollanıw etip, óspirimler sikloid ózgeshelikli, óspirimler bolsa shizoid ózgeshelikliligini aytıp otedi. Lekin insannıń jetilisiwinde biologiyalıq shártlangan sapalar bárháma jetekshi hám sheshiwshi rol oynay almaydı, sebebi shaxstıń individual -tipologik qásiyetleri bir-birine áyne uyqas tushmaydi.
Biogenetik teoriyanıń wákilleri amerikalıq psixologlar A. Gezell hám S. Xoll rawajlanıwdıń biologiyalıq modeline súyene otirip jumıs kórediler, bul processda teń salmaqlılıq, integraciya hám jańalanıw ciklleri óz-ara almasınıp turadı, degen juwmaqqa kelediler.
Psixologiya tariyxında biologizmning eń ayqın kórinisi Zigmund Freydning shaxs talqinida óz ańlatpasın tapqan. Onıń táliymatına qaray shaxstıń barlıq minez-qulqları (xulqi) ongsiz biologiyalıq meyiller yamasa instinktlardan kelip shıǵadı, birinshi náwbette, jınıslıq (seksual) maylga baylanıslı. Bunday biologizatorlik faktorları insan xulqini belgileytuǵın birden-bir kriterya yamasa ayrıqsha dúmpish rolin atqara almaydı.
Biogenetik teoriyanıń keri kórinisi sotsiogenetik teoriya bolıp tabıladı. Bul teoriyada shaxsda júz beretuǵın ózgerislerdi jámiettiiń dúzilisi, sociallasıw (sotsializatsiya) usılları, átirap daǵı adamlar menen óz-ara munasábet quralları tiykarında tusintiriledi. Sociallasıw teoriyasına kóre, insan biologiyalıq tur retinde tuwılıp, turmıs daǵı social shárt-shárayatlardıń tikkeley tásiri astında shaxsqa aylanadı.
Batıstıń eń zárúrli teoriyalerinen biri − rol teoriyası bolıp tabıladı. Bul teoriyaǵa kóre jámiyet óziniń hár bir aǵzasına status (aqsha -huqıq ) dep atalǵan minez-qulıqtıń turaqlı usılları kompleksin jaratadı. Insan social ortalıqta orınlawı shárt bolǵan arnawlı rol onıń turpayında, basqalar menen munasábetinde sezilerli ız qaldıradi.
AQSHda individual tájiriybe hám bilimlerdi ózlestiriw (iykemlesiw) teoriyası keń tarqalǵan. Usı teoriyaǵa qaray, shaxstıń turmısı hám haqıyqatlıqqa munasábeti, kónlikpelerdi iyelewi hám bilimlerdi ózlestiriwi qozǵawtıwshınıń turaqlılıǵınǵa baylanıslı.
K. Levin usınıs etken “keńislikdegi zárúrat maydani” teoriyası óz dáwirinde zárúrli áhmiyet kásip etken. K. Levin teoriyasına kóre, shaxstıń xulqi (xatti- háreketi) psixologiyalıq kúsh wazıypasın otawshı qızıǵıwshılıq (umtılıw ), maqset (niyet) menen basqarilib turadı, bul kúshler keńislikdegi zárúrat maydanınıń kóleminde tayansh noqatına jónelgen boladılar.
Joqarıda kórsetilgen hár bir teoriya shaxstıń social xulqini ózgeler ushın jabıq yamasa jasırın ortalıqtıń qásiyetlerinen kelip shıqqan halda túsintiredi, bunda ol adam qálewi yamasa qálemasligidan qaramastan, usı jaǵdayǵa maslawmog'i (ko'nikmog'i) zárúr, degen qaǵıydaǵa ámel etedi.
Bizińshe, barlıq teoriyalerde insannıń ómiriniń social -tariyxıy, ob'ektiv shárt-shárayatları ulıwma itibarǵa alınbaǵan.
Psixologiyada psixogenetik jantasıw da ámeldegi bolıp, ol biogenetik hám sotsiogenetik faktorlardıń ma`nisin kamsitmaydi, bálki psixik processlerdiń rawajlanıwın birinshi dárejeli áhmiyetke iye dep esaplaydı. Usı jantasıwdı ush ǵárezsiz jóneliske ajıratıp analiz qılıw múmkin jáne bul jónelisler óz mánisi, keshiwi hám jemisi tárepinen keskin parıq etedi.
Psixikaning irratsional (intellektual biliw processlerinen basqa ) strukturalıq bólimleri: emotsiya, meyil járdeminde shaxstıń xulqini analiz etiwshi teoriya psi- xodinamika, dep ataladı. Bul teoriyanıń iri wákillerinen biri amerikalıq psixolog E. Erikson bolıp tabıladı.
Psixologiya páninde jas dáwirlerin siyasiy gruppalaw boyınsha qatar teoriyaler bar. Mısalı, psixodinamika teoriyasın jaqtı wákillerinen biri E. Erikson teoriyasına kóre insan omiri 8 dáwir bólinedi:

E. Shpinger, K. Byuler, A. Maslou hám basqalar personologik teoriyanıń wákilleri bolıp, olar jas dáwirlerin shaxs “men” qásiyetleriniń qáliplesiwi basqıshları dep esaplaydilar.

Kognitivistik jónelistiń tiykarlawshileri qatarına J. Piaje, Dj. Kelli hám basqalardı kirgiziw múmkin.

Burınǵı sovet psixologları L. S. vigotskiy, L. I. Bojovich, D. B. Elkonin, A. A. Lyublinskaya, v. A. Krutetskiy, A. v. Petrovskiylar da jas dáwirlerinio'ziga tán siyasiy gruppalaw teoriyalerin jarattılar. Olar arasında D. B. Elkoninning klassifikaciyası bólek orın tutıp, jetekshi iskerlik teoriyasına tiykarlanadı.



D. B. Elkoninning teoriyaǵa kóre hár bir jas dáwirinde qandayda bir iskerlik túri insan shaxsı qáliplesiwinde tiykarǵı rol oynaydı.
Bul jas dáwirleri tómendegiler:





Jas dáwirleri

Jetekshi iskerlik

1) Gódeklik dáwiri - tuwılǵannan 1 jasqa shekem	Tiykarǵı iskerlik - tikkeley emosional baylanıs.
2) Dáslepki balalıq dáwiri - 1 jastan 3 jasqa shekem	Tiykarǵı iskerlik - predmetli iskerlik.
3) Mektepge shekem dáwir - 3 jastan 7 jasqa shekem	Tiykarǵı iskerlik - rolli oyınlar.
4) Kishi mektep jası dáwiri - 7 jastan 10 jasqa shekem	Tiykarǵı iskerlik - oqıw.
5) Óspirimlik dáwiri - 10 jastan 15 jasqa shekem	Tiykarǵı iskerlik - baylanıs.
6 ) Dáslepki óspirimlik dáwiri - 15 jastan 18 jasqa shekem	Tiykarǵı iskerlik - oqıw, kásip tańlaw.