O‘qitish materiallar I to‘plami shaxsiy kompyuter arxitekturasi va jihozlariga texnik xizmat ko

Nazorat savollari: 
1. Elektr ta‘minotining tashqi simlari. 
2. Elektr ta‘minotini o‗rnatish. 
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
R.N.Usmonov, F.A. Raxmatov, B.M.Nurmetov ―Kompyuter 
tizimlariga texnik xizmat ko‘rsatish‖, Toshkent –―ILM ZIYO‖-2012 

---

2.
N.Xodjayev, R.E.Yaxshiboyev, N.V.Grinyuk ―Shaxsiy kompyuter 
arxitekturasi va texnik xizmat ko‘rsatish‖ , ―Fidokor Yosh Avlod‖ 
Toshkent-2021 
Internet saytlari 
3.
Arxiv.uz 
4.
Ziyonet.uz 
30-Mavzu: Tizimli blok. Tizim bloklarining turlari 
Reja: 
1.
Tizimli blok. 
2.
Tizim bloklarining turlari 
3.
DXQ haqida ma‘lumot 
TIZIMLI BLOK. Aynan tizimli blok kompyuterning eng muhim bloke bo‘lgani 
uchun uni batafsil ko‘rib chiqamiz. Avval ta‘kidlanganidek, tizimli blok 
kompyuterning asosiy elektron qurilmalarini o‘z ichiga oladi. Shuning uchun u 
SHK ning eng muhim tashkil etuvchilaridan biri sanaladi. Tizimli blokning 
tarkibi quyidagilardan iborat: 1. Tizimli plata; 2. Diskyurituvchi; 3. Qattiq disk 
(vinchestr); 4. Tok manbai bloki. Tizimli plata bu - maxsus materialdan 
yasalgan plastinada joylashgan mikrosxemalardan iborat bo‘lib, ular o‘zaro
bog‘lovchi elektr (tok) o‘tkazuvchi yo‘llari bilan bog‘langan. Tizimli plata 
EHMning eng muhim elementlarini o‘zida jamlaydi, chunonchi: u markaziy 
protsessor; u tezkor xotira mikrosxemalari; u doimiy xotira qurilmasi; u taymer 
(joylashtirilgan soatlar); u kengaytirish tutashmalari va boshqalar. Tizimli 
plataning eng muhim elementlaridan biri - markaziy protsessoridir. Dastur bilan 
berilgan ma‘lumotlarni o‘zgartiradigan, hamma hisoblash jarayonlarini 
boshqaradigan 
hamda 
hisoblash 
ishlariga 
tegishli 
moslamalarning 
o‘zaro‗aloqasini o‘rnatadigan qurilma-protsessor deb ataladi. Protsessorda 
arifmetik va mantiqiy amallarni bajarish, xotiraga murojaat qilish, dasturda 
berilgan ko‘rsatmalarning berilgan ketma-ketlikda bajarilishini boshqarish 
hamda asosiy xotira o‘rtasida aloqa o‘rnatish amalga oshiriladi. Protsessor katta 
integral sxemalardan foydalanish asosida quriladi. Protsessor kompyuterning 
asosiy qurilmalaridan, ya‘ni kompyuterning ―yuragi‖ deb hisoblanadi. Bir so‘z 
bilan aytganda, protsessor kompyuterning barcha ishini boshqaradi va barcha 
ko‘rsatmalarini bajaradi. Shaxsiy kompyuterning eng muhim ko‘rsatkichi uning 
ishlash tezligi va ma‘lumotlarni saqlash uchun xotira hajmidir. Ma‘lumki, 2 
sonini turli darajalari bo‘lgan 4, 8, 16, 32, 64 lar bilan bog‘liq bo‘lgan 
mikroprotsessorlar qabul qilishi mumkin bo‘lgan betlar soni kompyuterlarning 
razryadini 
belgilaydi. 
IBM 
RS 
kompyuterlarning 
butun 
taraqqiyoti 
mikroprotsessorlarni ishlab chiqaruvchi Intel firmasi bilan bog‘liq. Aksariyat 
shaxsiy kompyuterlar ushbu firma mikroprotsessorlari bilan ishlaydi. Shartli 
ravishda firmaning 8086 yoki 8088 (16 razryadli) mikroprotsessorlari IBM RS 
XT (extended version, ―Iks-ti‖ deb o‘qiladi) deb nomlanadi. Mazkur firmaning 
80286 (16 razryadli) mikroprotsessorlari bilan ta‘minlangan SHK lar IBM RS 

---

AT (Advanced Techology) deb ataladi. IBM RS shaxsiy kompyuterlarning oilasi 
tez rivojlanmoqda. Bugungi kunga kelib Intel firmasining ko‘p razryadli ishlash 
samarasi va imkoniyati katta Rentium shaxsiy kompyuterlari tez tarqaldi. Rower 
RS rusumidagi yana ham kuchli mikroprotsessorlarning tarqalishi kutilmoqda. 
Tizimli platada joylashgan yana bir eng muhim element-tezkor xotira 
mikrosxemalaridir. Tezkor xotira yoki tezkor xotira qurilmasi (TXQ) o‘zida ayni 
vaqtda kompyuter ishlayotgan dasturlar uchun ma‘lumotlar shu bilan birga 
ishning natijasi saqlanadigan mikrosxemalardan tashkil topgan. Tizimli platada 
joylashgan xotiraning yana bir turi - doimiy xotira qurilmasi (DXQ,) yoki 
doimiy xotira (DX) deb ataladi. Doimiy xotira BIOS (Basic Inrut - Outrut 
System - kiritish va chiqarishning baza tizimi) nomli zavodda yozilgan 
boshqaruv dasturlari to‘plamini saqlovchi mikrosxemadir. Doimiy xotirada 
saqlanayotgan axborotni tezkor xotiradagilardan farqi shuki, kompyuter tok 
manbaidan o‘chirilganda ham axborot saqlanib qoladi. Undagi axborot bir marta 
zavodda mikrosxema tayyorlash jarayonida kiritiladi, uni o‘zgartirish mumkin 
emas. DXQ (BIOS) – quyidagi vazifalarni bajaruvchi dasturlar to‘plamidir. 
Birinchidan, kompyuter manbaga ulanganda uning hamma qurilmalarini, 
masalan diskyurituvchi va vinchesterlarni boshqarishga imkon bersa, 
ikkinchidan taymer kompyuterdagi to‘xtovsiz ishlaydigan elektron soat, vaqtini 
va yilini aniqlash uchun xizmat qiluvchi mikrosxema. Kengaytirish raz‘yomlari 
- kompyuter imkoniyatlarini kengaytirib, uning yordamida kompyuterlarga 
qo‘shimcha qurilmalar ulanadi. Odatda kengaytirish raz‘yomlarida qurilmani 
boshqaradigan alohida maxsus platalar qo‘yiladi. Bunday platalar nazoratchilar 
deb nomlanadi. Masalan, monitor ishini boshqaradigan plata videonazoratchilar 
deb nomlanadi. Kompyuterning barcha qurilmalari uchun boshqaruv signallar 
beruvchi vosita markaziy protsessor bo‘lsada, nima uchun nazoratchilar mavjud 
degan, savol tug‘iladi. Buning mohiyati shuki, markaziy protsessor boshqaruv 
signallarini umumiy tartibda beradi, nazoratchi ularni qabul qilib, bevosita 
qatnashishi talab qilinmaydigan qator yumushlarni bajaradi. Hayotiy bir misol 
timsolida masalan, bosh oshpaz o‘z yordamchilariga palov damlashni buyuradi, 
buni markaziy protsessor boshqaruv signaliga qiyoslasak, oshpazlar esa sabzi, 
guruch, o‘tinlarni tayyorlaydi, bu - nazoratchi bajaradigan ishlar deb tushunsa 
bo‘ladi. Tizimli platada yana boshqa ko‘plab qurilmalar joylashgan, biroq, ular 
to‘g‘risida ma‘lumot kompyuter ishini chuqur o‘rganishni hohlagan 
foydalanuvchi uchun muhim bo‘lishi mumkin.