Oqsillarning asosiy xossalari

Oksillarning kolloid xolatlari oksil molekulalarining ulchami suvdagi eritma 0,001 mikron (mk) dan katta bulgani uchun ularning eritmalari kolloid xususiyatga ega, xayvon va usimlik membranalaridan uta olmaydilar, ya‘ni dializlanmaydilar. Oksillar g i d r o f i l , suvsevar koloidlar katoriga kiradi. Ularning ma‘lum sharoitda suvda yashxi erishi bilan suv yokmas, ya‘ni gidrofob kolloidlaridan farklanadi. Oksillarning suvda erishi ularning xar bir molekulasiningaloxida yunalgan suv molekulalari bilan uralashishiga boglik. Bunda suv dipolari oksilarning kutubli bilan ushlashib, uning atrofida boglangan suv pardasini xosil kiladi. Oksillarning suvda va tuzlarning suvli eritmalaridagi eruvchandigi ularning kutubli yon shoxlari soniga elektor zaryadiga boglik. Oksillarning eruvchanligining turgunligi ularning fizik-kimyoviy xossalarina xarakterlovchi muxim xususiyatlardan biridir. Odatda oksillarning eruvchanligi temperaturaning ma‘lum darajagacha kutarilish bilan ortadi, ammo ba‘zi oksilarning eruvchanligi keskin kamayadi. Bir kator oksilar toza suvda erimasdan ishkoriy metall tuzlaning kuchsiz eritmalarida yashxi eriydi.
Oksil eritmalarning ma‘lum sharoitda lel xosil kilishi ularning muxim xossalaridandir. Barcha xujayralarning trik moddasi kolloid sistema bulganidan, ularning eritmadan gel xoliga utishi oksilarning biologik funktsiyalari uchun. Shubxasiz, muxim axamiyatga ega. Gellar kolloid zarachalarning yopishishi tufayli xosil buladigan govak struktura bulib, uning oralari erituvchi modda ( suv molekulalari) bilan tuladi. Natijada jemga uxshash. Kattik, lekin asosan, suv va oksil molekulasidan iborat dirildok struktura xosil buladi. Muskul oksilari, teri, xujayra membranalai mana shunday gel tuzilishiga ega. Tarkibida juda kup suv saklaydigan organizim tukimalarining elastiklik va yopishkoklik xosalari ma‘lum shukilda bulishi, protoplazma tarkibiga kiradigan oksil molekulasining govak struktura berishi va suv molekulasini boglashidan kelib chikadi. Gel xosil bulgan ozgina oksilmolekulasilan tashkil topgan govak orasida juda kup suv tutilishi mumkin, masalan, meduzalarning tanasi 99% suv tutsa xam ular ma‘lum shaklini saklaydi.
Oksil eritmalari, boshka juda kup kolloid eritmalar kabi, bekaror bulishi bilan farklanadi. Turli omilaroksilaning elitmadan chukishga sabab buladi. Birinchi navbatda, oksilarning chukmaga tushishi unga boglangan suv pardasining buzilishiga boglik. Suv shimuvchi moddalar, organik erituvchilar-etil spirt, metil spirt, atsiton, ishkoriy metallar-neytral tuzlarning konsentrik eritmalari oksilarning suv pardasini buzib, uning eruvchanligini kamaytirib yuboradi. Oksil eritmasiga mana shu organik suyukliklar, ammoniy sulfat, natriy sulfat, natriy xlorid, natriy fosfat va boshka eritmalar kushilganda oksil odatda chukadi.
Oksil eritmalarga turli tuzlar kushilganda uning chukmaga tushishi tuzlash deyiladi. Bu jarayonda oksil molekulalari gidrat pardadaridan xoli bulib, bir-biri bilan oson kushiladi va yorik agregatlar xosil kiladi. Tuzlanish oksillning (nativ, tabiiy) xolatini kupincha uzgartirmaydi, chukmadan tuz ionlari dializ yuli bilan chetlatilganda oksil kaytadan eritmaga utadi. Shuning uchun, ayniksa, ammoniy sulfat va natriy sulfat bilan tuzlash usuli oksilani buzmay ajratib olishda keng kulaniladi. Xar xil oksil eritmasi tuz bilan turli darajada tuynririlganda chukmaga tushadi. Shuning uchun ammoniy sulfarning kontsentrlangan eritmasi bilan oksillar aralashmasidan iborat bulgan eritmani tuyintirib, ayrim oksillarni aloxida-aloxida chuktirish mumkin.
Ogir metall (mis, simob, rux, kumish, kurgoshin va xpkazo) turli oksil eritmalariga butunlay ta‘sir etib, ularni kam kontsetrasiyada xam chuktiradi. Ular oksil molekulasidagi muxim gruppalar birinchi navbatda sulfigidrid gruppasi -SH bilan kompleks xosil kilib, oksil molekulasini strukturasini uzgartiradi. Ogir metall tuzlari bilan chuktirish kupincha kaymaydigan jarayondir, ya‘ni chukan oksillni kaytadan eritma xolatiga keltirib bulmaydi. Oksillarni suvga aralashadigan spirt, atseton kabi organik erituvchilar bilan chuktirish oksil molekulasiga boglangan suvni tortib olishga boglik.