O`quv ishlari bo`yicha prorektor A. Soleyev “ ” 2021-yil

12-Mavzu: Tarixiy-qiyosiy metod va qiyosiy tipologik metod
Reja:
1. Qiyosiy tahlilning ilmiy-nazariy asoslari va prinsiplari
2. Qiyosiy tahlil obyektlari.
3. Qiyosiy tahlilning vazifalari.
4. Qiyoslash jarayonidagi eng muhim bosqichlar.
5. Qiyoslanishi mumkin bo‘lgan tipik vaziyatlar.
Tayanch tushunchalar: obyekt, tabiiy, ijtimoiy, ma’naviy, gnoseologik, mantiqiy, metodologik, metodik, akseologik vazifalar, qiyoslash bosqichlari, muhit, ichki xususiyatlar, tipik vaziyatlar
Qiyosiy tahlil oddiy tahlildan farq qiladi. An’anaviy tahlil obyektlardan, ular esa o‘z tashkil etuvchilaridan iborat. Tadqiqotchilar uchun shuni bilishning o‘zi kifoya. Qiyosiy tahlil esa aytib o‘tilgan harakatlardan tashqari, yana tahlil obyektlarining tashkil etuvchilarini ham bir-biri bilan qiyoslashga qaratiladi. Qiyosiy tahlildan maqsad – qiyoslanuvchi obyektlarning o‘xshash va farqli jihatlarini aniqlash, ular orasidagi umumiy qonuniyatlarni yuzaga chiqarishdan iborat. Azaldan, «Haqiqat qiyosda bilinadi» deymiz. Shuning uchun ham qiyoslash metodologiyasi odamlarning hayotiy faoliyatida keng tarqalgan va qo‘llanilmoqda. Bugungi kunda qiyoslash metodi barcha bilish va hodisalarni tahlil etish jarayoniga tatbiq etilgan. Fan va amaliyotning barcha sohalarida qiyoslash metodologiyasidan foydalaniladi. Qiyoslash metodologiyasining mazmuni, mohiyati va vazifalarini yanada chuqur anglash uchun muayyan ilmiy-amaliy asoslar mavjud. Qiyosiy tahlil obyektlari tabiiy, ijtimoiy va ma’naviy obyektlarga bo‘linadi. Ushbu uchta nisbatan mustaqil hodisalar guruhlari bir-biriga uyg‘un bog‘langan. Aynan ular bir butunlikda inson yashaydigan muhitni shakllantiradi va badiiy adabiyotda obraz shaklida o‘z ifodasini topadi. Tabiat hodisalarining nisbatan mustaqilligiga qaramay, ular odamlarning ijtimoiy hayotiga jalb qilinganidan keyingina qiyoslash obyektlariga aylanadi. Boshqacha aytganda, tabiat hodisalarining qiyosiy tahlili bilan odamlar shug‘ullangani bois ular o‘z manfaati va qarashlaridan kelib chiqib, unga o‘zlarining ijtimoiy xususiyatlarini singdiradilar. Buning natijasida tabiat hodisalarining qiyosiy tahlili ma’lum darajada ijtimoiylashadi. Shunday qilib, ijtimoiy omillar ta’sirisiz tabiat hodisalarini qiyoslash mexanizmi mavjud bo‘la olmaydi. Qiyosiy tahlil obyektlarining ikkinchi guruhini ijtimoiy hodisalar tashkil etadi. Ularning qiyoslash metodi o‘z xususiyatlariga ega. Bunda tahlil maydoni kengayadi, qiyosiy tahlil ko‘rsatkichlari soni ortadi. Sababi, bu o‘rinda ijtimoiy taraqqiyot qonunlari, ijtimoiy munosabatlarning barcha guruhlari: iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy-g‘oyaviy, huquqiy, ilmiy-texnik, axborot, harbiy, ekologiya va boshqa ko‘plab munosabatlar e’tiborga olinadi. Ma’naviy-g‘oyaviy masalalar qiyosiy tahlil obyektlarining uchinchi guruhini tashkil etadi. Bu jarayon ma’naviy-g‘oyaviy soha obyektlarini qiyosiy tahlil qilish bilan bog‘liq. Demak, badiiy adabiyotda mavjud tabiiy, ijtimoiy va ma’naviy-g‘oyaviy hodisalar – qiyosiy tahlil obyektlaridir. Ammo bu obyektlar o‘ziga xos bo‘lib, ular o‘zining bir qator xususiyatlarini hisobga olishni talab qiladi. 16 17 Qiyosiy tahlilning vazifalari Ilmiy adabiyotlarda izohlanishicha, qiyosiy tahlilning gnoseologik, mantiqiy, metodologik, metodik, akseologik kabi vazifalari mavjud1 . Boshqacha aytganda, biz adabiy hodisalarni qiyoslash jarayonida, albatta, shu bosqichlardan o‘tamiz. Qiyosiy tahlilning gnoseologik vazifasi. Uning mohiyati va asosiy maqsadi, qiyoslash obyektlari haqida yangi bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lishdir. Bu orqali biz quyidagi natijalarga erishamiz: Birinchidan, qiyosiy tahlil jarayonida, har bir taqqoslanadigan obyekt haqida yangi ma’lumot olamiz. Ikkinchidan, qiyoslanayotgan adabiy hodisalarning o‘zaro ta’siri haqida yangi tushunchalarga ega bo‘lamiz. Uchinchidan, agar obyektlarni taqqoslash jarayoni yetarli darajada to‘liq va aniq bo‘lsa, unda ularning o‘tmishi, buguni va kelajagi haqida umumiy tasavvur hosil qilamiz. Shu bilan birga qiyoslash metodikasi nazariyasini boyitamiz. Qiyosiy tahlilning mantiqiy vazifasi. Adabiy hodisalarni taqqoslash jarayonida mantiqiy qonun-qoidalar ifodasi. Qiyosiy tahlil jarayonida mantiq talablaridan uzoqlashmaslik uchun quyidagilarga rioya qilish kerak: 1.Turli xil asosga ega adabiy hodisalarni taqqoslash mantiqqa to‘g‘ri kelmaydi. Ko‘pincha adabiy hodisalarni qiyosiy tahlil etish uchun turli asoslar tanlanadi. Bu hol yuz berganda – qiyoslash jarayoni o‘zining aniqligini yo‘qotadi. U ko‘p jihatdan predmetsiz, demak, samarasiz bo‘lib qoladi. Qiyoslash uchun aniq asos bo‘lishi kerak. To‘g‘ri kelgan narsani bosh1 Минералов Ю.И. Сравнительное литературоведение (Компаративистика). Учебник. – М.: Юрайт, 2018; Жирмунский В.М. Сравнительное литературоведение // Изб. тр. – М.: Наука, 1979; Кокорин А.А. Сравнительный анализ: теория, методология, методика. – М.: МГОУ, 2009. qasi bilan qiyoslab bo‘lmaydi. Masalan, syujetni syujet bilan, asar tilini boshqa bir asar tili bilan qiyoslash mantiqan to‘g‘ri bo‘ladi; 2.Obyektlarga aloqasi bo‘lmagan ma’lum bir vaziyatlar tahlildan olib tashlanmasa, kutilgan natijaga erishib bo‘lmaydi; 3.Qiyoslash jarayonida ziddiyatlarga, qarama-qarshiliklarga uchrash mumkin, bu tabiiy. Hatto, o‘ta qarama-qarshi bo‘lgan personajlarda ham albatta, mantiqqa zid bo‘lmagan umumiy tomonlar topiladi. Qiyosiy tahlilning metodologik vazifasi. Qiyoslash jarayonida biz ko‘plab metod va usullardan foydalanamiz. Bu esa bizning nafaqat obyekt haqidagi bilimlarimizni, balki hayotdagi ayrim muammolarni hal qilishdagi emperik bilimlarimizni, ya’ni tajribamizni ham oshiradi va amaliy imkoniyatimizni kengaytiradi. Qiyosiy tahlilda dunyoqarash vazifasi. Ma’lumki, har bir jarayon insonlarning bilimi va dunyoqarashiga bog‘liq holda amalga oshadi. Qiyosiy tahlilning qanchalik keng qamrovli bo‘lishi, aynan inson dunyoqarashi, bilimi va saviyasining qay darajada bo‘lishiga bog‘liq. Demak, dunyoqarash bu jarayonda muhim rol o‘ynaydi. Subyektlarning dunyoqarashi, omma dunyoqarashining boyishiga xizmat qiladi. Qiyosiy tahlilning baholovchi (akseologik) vazifasi ko‘pgina shaklda, ko‘pgina jihatlarda namoyon bo‘ladi. Biz nimaniki qiyoslamaylik, albatta, xulosada ilmiy-nazariy fikrlarimizga yakun yasab, u yoki bu adabiy hodisani baholaymiz. Shuning uchun ham qiyosiy tahlil mohiyatan akseologikdir, ya’ni, uning mazmunida o‘zaro o‘xshashlik va tafovutlari nuqtayi nazaridan qiyoslanadigan hodisalarning bahosi mujassamlashgan bo‘ladi. Bu esa nafaqat nazariy darg‘alarni boyitadi, balki ayrim masalalar yechimida amaliy ahamiyat ham kasb etadi. 18 19 Qiyosiy tahlilning emperik vazifasi asosan amaliy vazifalarni hal etishni ta’minlashga yo‘naltirilgan. Bizning qarshimizda har kuni amaliy masalalar silsilasi paydo bo‘ladi. Qiyosiy tahlil amaliyotga xizmat qilsa va inson hayotida ahamiyatga ega bo‘lsagina, u chinakamiga natija beradi. Qiyoslash jarayonidagi eng muhim bosqichlar Qiyosiy tahlil kutilgan natijani berishi uchun tadqiqotchi nima qilishi, qanday bosqichlardan o‘tishi kerak? Avvalo, tadqiqotchi qiyoslash obyektlarini to‘g‘ri tanlab olishi kerak. Chunki qiyoslash obyektlarining mavjudlik vaziyati bu bosqichlarni yuzaga keltiradi. Birinchidan, hodisalarning ichki xususiyatini, ichki parametrlarini qiyoslamay turib, ularni qiyoslash, o‘xshashlik va farqlarini aniqlashning iloji yo‘q. Ularning asosiylari – qiyoslanadigan obyektlarning mazmun, mohiyat, sifatlaridir. Shuning uchun, hodisalarning mazmun, mohiyat va sifatlari orasidagi o‘xshashlik va tafovutlarni aniqlash qiyoslash jarayonidagi birinchi bosqichdir. Ikkinchidan, bilamizki, hodisalarning ichki xususiyatlari, ya’ni ularning mazmun, mohiyat va sifati muhitda o‘ziga xos shaklda namoyon bo‘ladi. Demak, qiyoslash obyektlarining ichki xususiyatlarini, muhitda namoyon bo‘lish darajasidagi o‘xshashlik va tafovutlarni o‘rganish kerak. Bu qiyosiy tahlilning keyingi bosqichidir. Uchinchidan, nafaqat qiyoslanadigan obyektlar muhitga ta’sir ko‘rsatadi, balki muhit ham ularga o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Bu tashqi sharoitlarning tahlil obyektlariga ta’sir etish xususiyatlarini qiyoslashni ko‘zda tutadi. Shu tarzda, tabiiy ravishda hodisalarni qiyoslash bosqichida uchinchi yo‘nalish belgilanadi. Uning mohiyati – muhitning qiyosiy tahlil obyektlariga ta’siridagi o‘xshashlik va tafovutlarni aniqlashdan iborat. To‘rtinchidan, har qanday hodisaning, jumladan, adabiy hodisaning paydo bo‘lish sababi, zaruriyati mavjud. Qiyoslash chog‘ida albatta, ularni ham e’tiborga olish zarur. Har bir hodisaning vujudga kelishi, mavjudligi, rivojlanishi va faoliyat ko‘rsatishida ko‘plab zaruriyatlar rol o‘ynaydi va ular orasida ayrimlari ustuvor ahamiyatga ega bo‘ladi. Buni adabiyotda ko‘pincha motiv deb ataymiz. Demak, bizga kerak narsaning qiyosiy tahlilini amalga oshirishdan oldin, uni yuzaga keltirgan ehtiyoj va zaruriyatlarni ham taqqoslash kerak. Bu bizga qiyoslanayotgan obyektlarning mavjudligi sabablarida o‘xshash va xos tomonlarni ochishga yordam beradi. Buning uchun biz zaruriyat (motiv) – obyekt – mohiyat (natija) algoritmi asosida qiyosiy tahlilni amalga oshirishimiz maqsadga muvofiq bo‘ladi. Demak, zaruriyat (motiv)larni qiyoslash obyektni tahlil qilishning muhim bosqichi. Chunki ehtiyoj va zaruriyatsiz hech narsa yuzaga kelmaydi. Axir, Alisher Navoiyning «Lison ut-tayr» asarida asl manzilga yetish uchun tanlangan yettita vodiyning birinchisi aynan talab bo‘lgan1 . Qiyoslanishi mumkin bo‘lgan tipik vaziyatlar Ba’zida qo‘limizda shuncha material bo‘la turib, nimani nima bilan qiyoslashni yoki taqqoslashni bilmaymiz. Ma’lumki, qiyosiy tahlil jarayoniga, uning natijalariga ko‘pgina holat1 http://kh-davron.uz/kutubxona/alisher-navoiy 20 21 lar ta’sir qiladi. Masalan, qiyoslash obyektlarining mazmuni; tahlildagi metodologik vositalar; qiyosiy tahlilni o‘tkazish usullari va h.k. Bularning barchasini hisobga olgan holda, qiyoslanishi mumkin bo‘lgan quyidagi tipik vaziyatlarni ko‘rsatish mumkin: Birinchi vaziyat. Bir makon va zamonda mavjud bo‘lgan adabiy voqea hodisalarni qiyoslash. Bunday qiyoslash jarayoni o‘ziga xos xususiyatlariga ega. Birinchidan, qiyoslanayotgan obyektlarning makoniy birligi, muhit umumiyligi uning bu xususiyatlarga ta’sir qilishini o‘rganishni kun tartibidan chiqaradi. Umumiy makon va zamon esa, qiyoslash obyektlarining muhiti bir ekani haqida dalolat berib, bu muhit ularga asosan bir xil ta’sir ko‘rsatadi. Bu esa qiyosiy tahlilning birmuncha «soddalashuviga», yengillashuviga olib keladi. Ikkinchidan, qiyoslanuvchi fenomenlarning bir makon va bir zamonda mavjudligi, tabiiyki, ularning tarixiy birligi haqida gapirishga imkon beradi. Masalan, O‘tkir Hoshimov va Tohir Malik ijodini qiyosan o‘rgansak, bir makon va zamonda yashab ijod etgan yozuvchilarning umumiy va xos tomonlarini aniqlay olamiz. Ikkinchi vaziyat. Bir makon, lekin har xil zamondagi adabiy hodisalarning qiyosidan tashkil topadi. Ma’lum bir sharoitda, bir muhitda, bir makonda, ammo turli vaqtda mavjud, mavjud bo‘lgan yoki mavjud bo‘lishi mumkin bo‘lgan adabiy hodisalarni qiyoslash kerak bo‘lganda, ikkinchi vaziyat yuzaga keladi. Shu bilan birga, turli vaqtda, ammo juda o‘xshash vaziyatlarda mavjud bo‘lgan hodisalarni qiyoslash – qiyin vazifa. Odatda, bu yerda muayyan muammolar, qiyinchiliklar, jumboqlar yuzaga keladi. Ko‘pincha xuddi o‘sha bir makon, masalan, bir mamlakat sharoitlarida mavjud bo‘lgan hodisalarni vaqt omilini inkor etgan holda qiyoslashga harakat qilishadi. Bu noto‘g‘ri. Masalan, bir makonda, ammo har xil zamonda yashab ijod qilgan shoirlar: Muqimiy bilan Muhammad Yusufning yoshlar yoki yoshlik haqidagi qarashlariga, albatta, vaqt o‘z hukmini o‘tkazadi. Boshqacha aytganda, agar qiyoslanuvchi obyektlar aynan bir muhitda mavjud bo‘lsa ham, o‘z taraqqiyotining turli davrlarida vaqt masalaning mohiyatiga turlicha ta’sir ko‘rsatishini hisobga olish lozim. Hatto agar hodisalar mavjud bo‘lgan sharoitlar (mamlakat, qandaydir bir makon) tubdan o‘zgarmagan bo‘lsa-da, bu vaqt ichida qiyoslash obyektlarining o‘zi o‘zgargan bo‘lishi mumkin. Uchinchi vaziyat. Bir zamon, lekin har xil makonda mavjud bo‘lgan obyektlarni qiyoslash. Masalan, bugungi kunda bir zamonda, ammo har xil makonda yashab ijod qilayotgan o‘zbekistonlik yozuvchi Nosir Zohid bilan amerikalik yozuvchi Viktoriya Shvabning bir xil nomdagi «Qasos» romani mavjud. Har ikkala romandagi qasos motivini taqqoslashda, albatta, muhitning qiyoslash obyektlariga ta’sirini hisobga olish juda muhim. Bu jarayon tadqiqotchidan alohida e’tiborni talab qiladi. Chunki qiyosiy tahlil jarayonida sharoit va sabablarning qiyoslanuvchi obyektlarga ta’sirini hisobga olish kerak bo‘ladi. To‘rtinchi vaziyat. Har xil makon va zamon adabiy hodisalarini qiyoslash jarayoni. Bunda turli muhit, makon va turli zamon adabiy hodisalari taqqoslanadi. Bu vaziyat qiyosiy tahlil metodologiyasi va metodikasi uchun eng murakkabi sanaladi. Masalan, Shekspir va Alisher Navoiy asarlarida ma’rifat talqini yoki Abdulla Qahhor va Jek London asarlarida badiiy psixologizm masalasini o‘rganish uchun quyidagilarni hisobga olish kerak: Birinchidan, qiyoslanadigan hodisalarning mohiyatini tushunish lozim. Ikkinchidan, qiyosiy tahlil obyektlari mavjud bo‘lgan oldingi sharoitlar va muhitlarni ham imkon qadar 22 23 chuqurroq o‘rganish, ularning Shekspir va Navoiy yoki Abdulla Qahhor va Jek London dunyoqarashiga ta’sirini ochib berish darkor. Chunki har xil zamon va makonda yashab ijod etgan adiblarning asarlarini mashhurlikdan boshqa yana nima birlashtirib turganini bilish uchun ko‘pgina adabiy hodisalarni yuzaga chiqarish lozim. Qiyoslash obyektlarining makon-zamon ko‘rsatkichlari munosabati bilan, tahlil qiluvchining oldida ko‘plab qiyinchiliklar paydo bo‘ladi. Ammo qiyoslanadigan adabiy hodisalarning rivojlanish jarayonida vujudga keladigan vaziyatlarning xususiyatlari hisobga olinsa, ularni hal etish mumkin. Agar qiyosiy tahlil olib borayotgan tadqiqotchilar farqlanuvchi, ziddiyatli hodisalarni qiyoslash metodologiyasi va metodikasiga ega bo‘lsa, qiyoslash natijasi yaxshi samara beradi. Nazorat savollari: 1. Tabiiy, ma’naviy va ijtimoiy qiyosiy tahlil obyektlari bir- biridan qanday farq qiladi? 2. Qiyosiy tahlilning vazifalari nimalardan iborat? 3. Qiyoslash jarayonidagi eng muhim bosqichlarga izoh bering? 4. Qiyosiy tahlil kutilgan natijani berishi uchun, tadqiqotchi qanday bosqichlarda ish olib borishi kerak? 5. Zaruriyat – obyekt – mohiyat algoritmida qiyosiy tahlilni amalga oshirish mexanizmini tushuntiring? 6. Qiyoslanishi mumkin bo‘lgan qanday tipik vaziyatlarni bilasiz? 7. Nima uchun har xil makon va zamon adabiy hodisalarini qiyoslash jarayoni qiyosiy tahlil metodologiyasi va metodikasi uchun eng murakkabi sanaladi?