Orta Aziyanıń klimat resursları Joba: kirisiw I bap. Orayliq aziyaǵa kirisiw

I BAP. ORAYLIQ AZIYAǴA KIRISIW
1.1.Oraylıq Aziya geografiyası hám shegaraları
Oraylıq Aziya Yevroaziya kontinentiniń orayında jaylasqan keń hám túrme-túr region bolıp tabıladı. Ol shól, tawlar, sahralar hám platolarniń qarıwmasi menen ajralıp turadı. Oraylıq Aziya geografiyası hám shegaraları mudamı da anıq belgilenmegen, derek hám kontekstke qaray anıq shegaralarda bir az parq bolıwı múmkin. Biraq, Oraylıq Aziyanıń geografiyası hám shegaraları haqqında ulıwma maǵlıwmat :
Geografiyalıq qásiyetleri:
Tawlar : Orta Aziya bir qansha taw dizbeleri menen oralǵan, shıǵısda Tyan-Shan, qublası -shıǵısda Pomir tawları hám batısda Kavkaz tawları. Bul tawlar region ıqlımı hám geografiyasın qáliplestiriwde zárúrli rol oynaydı.
Shól: Orta Aziyada dúnyadaǵı eń iri shól, atap aytqanda Qoraqum shóli, Qızılqum hám Gobi shóli bar. Bul qurǵaqshıl aymaqlar aymaqtıń ıqlımı hám ekologiyasına úlken tásir kórsetedi.
Sahralar : Region óziniń keń sahraları menen ataqlı, olar úlken maydanlardı iyelegen tegis jaylawlar bolıp tabıladı. Yevroaziya sahraları Orta Aziyanıń ayırım bólimlerine sozılǵan.
Platolar: Geyde Oraylıq Aziyanıń bir bólegi esaplanǵan Tibet platosi qublası -shıǵısda jaylasqan hám regiondaǵı hawa rayı sharayatlarına tásir etiwshi biyik tawlıq plato bolıp tabıladı.
Dáryalar hám kól: Orta Aziyada bir qansha iri dáryalar, atap aytqanda, Amudarya, Sirdarya hám Hind dáryaları jaylasqan. Kaspiy teńizi, Aral teńizi hám Íssıko'l sıyaqlı kól dıqqatqa ılayıq.

Shegaralar :

Oraylıq Aziyanıń shegaraları hámme tárepinen kelisip alınbaǵan hám kontekst hám dereklerge qaray bir az parıq etiwi múmkin. Biraq, regiondıń ulıwma qabıl etilgen tariypi tómendegi mámleketlerdi óz ishine aladı :
Kazaxstan : Orta Aziyanıń arqa bóleginde jaylasqan bolıp, ol dúnyadaǵı eń úlken teńizge shıqpaytuǵın mámleket bolıp, Kaspiy teńizinen Oltoy tawlarına shekem sozılǵan.
Kirgizstan : Oraylıq Aziyanıń arqa bóleginde jaylasqan tawlıq mámleket, óziniń qopal jerleri hám biyik tawlıq kóli menen ataqlı.
Tadjikistan : Qublası -shıǵısda jaylasqan bolıp, ol Pomir tawların óz ishine aladı hám regiondaǵı eń tawlıq mámleketlerden biri bolıp tabıladı.
Turkmenistan : Qubla-batıs bóleginde jaylasqan bolıp, ol qurǵaqlay shóli, atap aytqanda, Qaraqum shóli menen ajralıp turadı.
Ózbekstan : Oraylıq Aziyanıń batıs bóleginde jaylasqan bolıp, ol óziniń ónimli tegislikleri hám de Amudarya hám Sirdaryaniń zárúrli dáryaları menen ataqlı.
Afganistan : Ayırım tariyplerde Afganistandıń arqa aymaqları geografiyalıq hám materiallıq uqsaslıqları sebepli Oraylıq Aziyanıń bir bólegi esaplanadı.
Kitay hám Irandıń bólimleri: Birpara tariypler Kitaydıń batıs wálayatları (Shinjon) hám Arqa Irandıń Oraylıq Aziya shegaraları daǵı bólimlerin óz ishine aladı.
Sonı atap ótiw kerek, regionlardıń shegaraları hám tariypleri azmaz ózgeriwshen bolıwı múmkin hám túrli shólkemler hám ilimpazlar Oraylıq Aziyanı azmaz basqasha aytıwları múmkin. Soǵan qaramay, bul mámleketlikler birgelikte Oraylıq Aziya dep atalatuǵın zattıń tiykarın quraydı.